This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at jhttp : //books . qooqle . com/
MISSALE GLAGOLITICUM
HERVOIAE
DUCIS SPALATENSIS
RECENSUERUNT
V. JAGlt L. THALL6CZY, F. WICKHOFF.
U < TORITATE ET IMPENSIS
REGIMINIS PUBLICI BOSNIAE ET HERCEGOVINAE.
■VDRAGINTA UNA TICTUK RNATUM.
VINDOBONAE
Mlx I
Digitized by VjOOQIC
jb *iy *\r Tw^r iCr wT^w' ^rT^^^^^u^^M^^fy^p^p^p^ftk
i
l
Harvard College
Library
FROH THE REQUKST OF
JOHN HARVEY TREAT
OF LAWHENCE, MASS.
CLASS OF 1B62
t
•4
4
3
4
■4
•4
i
•4
•4
*4-4-*444-*4>*-M--*»*-4--*-**
|A
/i
P
3
N
<*
Digitized by
Google
//»'
/<S f
4.1
1t
Digitized by
Google
Digitized by
Google
MISSALE GLAGOLITICUM
HERVOIAE
DUGIS SPALATENSIS
RECENSUERUNT
V. JAGlC, L. THALL6CZY, F. WICKHOFF.
AUCTORITATE ET IMPENSIS
i
REGIMINIS PUBLICI BOSNIAE ET HERCEGOVINAE.
QUADRAGINTA UNA PICTURIS ORNATUM.
VINDOBONAE
MDCCCXCI.
Digitized by
Google
r
<\ s o 3 . ro^, . So f
HAINM» COLLEOE UBftAffT
TREAT FUNO
Num. 2.
^/
Digitized by
Google
PRAEFATIO.
Operis huius pu-
blicationem debemus
illi studiorum impe-
Fi g- ! tui, quo eruditi gentis
Hungarorum historiam cultus
humani civilisque eius praeser-
tim aevi, quo inclytissimus rex
Mathias Corvinus (1458— 1490) tan-
tus litterarum artiumque fautor emi-
nuit, investigare et illustrare elabo-
rant. Huius enim insignis memoriae
principis augusta persona inter pri-
mos sic dictae regenerationis litte-
rarum et artium auctores ac promo-
tores elucet, qui nimirum aetate me-
dia exeunte huiusmodi conatibus ac
liberalitate gloriam nacti sunt.
Neque minus huic operi edendo
adiumento fuit singularis illa libe-
ralitas Augusti Turcorum Impera-
toris Abdul Hamid 11., benevolen-
tissimi artium bonarum fautoris.
Quantae autem curae regi Ma-
thiae litterarum incrementum fuerit,
quam vehementer ipse iis studuerit,
plurimum non solum Hungaricae,
sed universalis etiam historiae inter-
est, praesertim cum hoc regis stu-
dio potentissimus ille animorum ar-
dor usque ad Hungariam progressus
sit hacque in terra extremum finem
orientem versus nactus sit.
Rex ille praeclarus amabat doc-
trinas artesque liberales, earumque
notitiam divulgandam curabat, doc-
tos et artifices viros in aulam re-
giam recipiebat, domos magnificas
aedificabat bibliothecamque condi-
dit Corvinam, cuius gloria stabili-
tatem earum rerum, quas in re
publica bene gesserat, longe supe-
ravit. Magna est copia clarorum
librorum, qui a plurimis investiga-
toribus sagacissimis conscripti sunt
Digitized by
Google
IV
de fatis illius codicum thesauri, cuius
partes disiectae et in singulis fere
Europae bibliothecis adservatae ho-
die quoque admirationem virorum
eruditorum excitant.
Cum vero quaestiones de Cor-
vina bibliotheca institutae cum co-
dice, qui hic pertractatur, arctissime
cohaereant, quaedam de fatis biblio-
thecae illius nobis praemittenda esse
videntur.
Post mortem magni conditoris,
qui vill. Id. Aprilis anno 1490 vita
decessit, bibliotheca in arce urbis
Budae permansit. Et quamquam ba-
rones regni eam ad regni decus ex-
structam esse intellexerunt et quasi
bibliothecam regni publicam agno-
verunt (G. Pray, Epistolae Froce-
rum, 1, pag. 378) tamen usque ad
annum 1526 multifariam expilaba-
tur, post pugnam autem ad Mohacs
plane concidit.
Turcorum imperatores, Suleyman
el Kanuni, magnus ille expugnator
legumque lator, nec minus surena
eius, Ibrahim, natione Graecus, litte-
rarum artiumque pretium plurimi
aestimasse videntur, cum et anno
1526 et etiam urbe Hungariae re-
gia expugnata pacataque simulacra
Herculis, Apollinis, Dianae ex ori-
chalco a praeclaro artifice Iacobo
Statileo de Trau ibidem confecta
(cf. Kukuljevid Ivan, Slovnik um-
jetnikoh jugoslavenskih — Dictio-
narium artificum slavicorum meri-
dionalium, Zagrabiae 1854, pag.
426—430; N. Istvdnffy, Historia-
rum de rebus Hungaricis, 1758, lib.
viii, pag. 83), nec non ingentem
librorum Corvinae copiam Constan-
tinopolim transferrent. Opera iam
et ad Bosporum transmissa et quae
etiam Budae remanserant a Turcis
non solum conservata, sed ut ad-
notatio codicis Posoniensis Cirylli
Alexandrini testatur, etiam purgata
sunt. Ibi enim haec legimus : „Li-
bellum hunc quidam captivus Hun-
garus, liberatus a Turcica captivi-
tate de Buda, dum ibidem biblio-
thecam regiam purgare debuisset,
clam abstulit", id quod peritissimo
investigatori Corvinae, Ioanni Cson-
tosi, debemus.
Saeculo decimo septimo comes
Althan, praefectus arcis Comaromi-
ensis, Gabriel Bethlen, summus illius
Transsilvaniae princeps, clarissimus
cardinalis et archiepiscopus Strigo-
niensis, Petrus Pdzmdny, annoque
i63i Georgius Rak6czy 1. Transsil-
vaniae princeps, quidquid librorum
Digitized by
Google
V —
Corvinianorum Budae restabat, redi-
mere conati sunt. (Cf. in Epheme-
ridibus Hungaricis — Archaeolo-
giai £rtesit6, Magyar konyvszemle,
1882, pag. 336 — 340, et Schmitt,
Archiep. Strigonienses, II, pag. 114.)
Id quidem non contigit, nihilo se-
cius e codicibus Constantinopo-
lim missis prout et Budae relictis
saepius exemplaria legatis et vi-
ris politicis ab aula Turcica dono
data sunt. Cum tandem anno 1686
Buda ex Turcorum potestate libe-
rata esset, in arce Budensi Cl libri
manuscripti et CCVIII typis exscripti
reperti sunt, qui in bibliothecam
aulicam Vindobonensem transportar
bantur.
Nostri demum seculi anno 1845
postquam thesaurarium veteris Sul-
tanorum palatii, quod vocatur Eski
S£rai, singulari liberalitate sapien-
tissimi Sultani Abdul Medsid viris
doctis apertum est, paulo adcuratior
cognitio materiae litterarum monu-
mentalium Constantinopoli coacer-
vatae acquiri potuit. Maxime Hun-
gariae interfuisse, ut codicum thesau-
rus sollertius pervestigaretur atque
cognosceretur, per se patet, com-
pluribus itaque in diaetis impul-
sus Corvinae restituendae datus est,
imprimis autem in Comitiis anno
1843— 1844.
Quae manuscriptorum materia in
palatio Constantinopolitano adser-
vata etsi iam anno 1846 ad noti-
tiam bibliothecarum Vindobonensis
et Berolinensis, nec non Musaei
Britannici pervenerat, eius tamen
perscrutandae munus annis demum
1849 et 1850 a philologo Borussico
Mordtmann susceptum est.
Eruditus hic vir e copia illa philo-
logica tantum ratione considerata
in Philologi tom. V, pag. 758—761,
sub titulo Slavonicorum codicum
manuscriptorum duos adfert, pri-
mum quattuor euangelia, deinde le-
gendas sanctorum. Idem anno 1854
indicem multo copiosiorem (Philol.
anno 1854, pag. 582-584) publica-
vit, cui et inscripsit : „Index libro-
rum manuscriptorum in bibliotheca
suae Maiestatis Sultani deprehenso-
rum" ; ibi autem num. 43 quattuor
euangelia et num. 44 sanctorum le-
gendae glagoliticis litteris conscrip-
tae commemorantur.
Num. 44 laudatae sanctorum le-
gendae scriptura glagolitica exara-
tae, quas ut glagoliticorum operum
omnium certe clarissima inter pre-
tiosissima monumenta slavica nume-
Digitized by
Google
VI
randas esse dubitari prorsus non
potest, nihil aliud sunt, quam hoc,
de quo disserimus, Hervoiae ducis
Spalatensis missale.
Anno 1862 eruditae societatis
Hungariae sodales, Franciscus Ku-
binyi et Emericus Henszlmann et
Arnoldus Ipolyi Constantinopolim
profecti sunt, qui de Corvina quae-
rerent. Illi repertum hoc missale,
Hervoiae ducis fuisse cognoverunt
primique Hervoiae codicem appella-
runt librum hunc, quo sub nomine
in indicem a D re Ernesto Dethier
iussu eiusdem societatis compositum
relatus est.
Post eruditos gentis Hungaro-
rum Tischendorf membrum a consiliis
imperii Russici publicum ad manda-
tum imperatoris Russorum Constan-
tinopolim profectus Hervoiae ducis
missale secum Petropolim abstulisse
dicitur, quod num factum sit, dubi-
tari licet.
Inde ab anno 1862 erudita so-
cietas Hungarica varios cepit co-
natus magnae forte peregrinatio-
nis atque erant, qui ardore huius
propositi inflammarentur, iucunda
spes tamen ad irritum collapsa est,
quamquam aula Turcica his consi-
liis benigne favit.
Anno 1869 Sultanus Abdul Aziz
II. Augusto imperatori atque regi
nostro Francisco Iosepho 1. cum
ad aperiendam fossam navigabilem
ad Suez proficisceretur, quattuor co-
dices Corvinianos dono dedit, quos
rex noster apostolicus museo Hun-
gariae publico liberaliter donavit.
Aliis triginta quinque codicibus
Corvinianis anno 1877 Sultanus
Turcorum legationem universitatis
Budapestiniensis muneratus est, qui
bibliothecae eiusdem universitatis tri-
buebantur.
Arminio tandem V4mb£ry, cla-
rissimo illi rerum orientalium in-
dagatori et turcologo, remansit, ut ex
fonte librorum media aetate manu
scriptorum Constantinopolitano om-
nibus difficultatibus sublatis hauriret.
Potissimum enim eius merito fac-
tum est, ut Sultanus magnanimus,
Abdul Hamid, anno 1889 ineunte
eruditam gentis Hungarorum socie-
tatem ad perscrutanda litterarum do-
cumenta, si illi videretur, Constanti-
nopolim invitaret. Qua invitatione
grato animo accepta societatis huius
sodales, plenissimam indulgentiam
Caesareae regiaeque Maiestatis ex-
perti sunt, qui profectionem hanc
pecuniae praesidiis quoque adiuvare
Digitized by
Google
— VII —
dignabatur. Arminio itaque V&m-
b£ry duce doctorum virorum so-
cietas constituta est, cui interfue-
runt Dr. Guilelmus Frakn6i, prin-
cipis eruditae societatis vicarius,
Colomannus Thaly, qui primus mis-
sale hoc agnoscebat, Eugenius Abel,
Ioannes Csontosi.
Legatis igitur, qui XI. Kal. Oc-
tobris anni 1889 Constantinopolim
pervenerant comiterque recepti erant,
licuit summo otio gravissimas quae-
stiones agere. Horum studiorum
praecipuus eventus positus est in in-
dagatis monumentis Slavorum me-
ridionalium, quae media aetate arc-
tissime cum Hungaricis cohaerebant.
Sunt autem duo summi pretii
documenta : Chrysobulla Urosii 11.
Milutin, regis Serbiae, a regimine
publico provinciarum Bosniae at-
que Hercegovinae iam edita (CBeTO-
CTe^aHCKH XpncoByjB KpajBa Ore^aHa
MnjiyTHHa. y Be^y 1890) et missale
Hervoiae ducis Spalatensis (cf. lega-
tionis illius libellum in indice aca-
demico „Akademiai £rtesitd", 1890,
pag. 36—43).
Ambo haec monumenta Budam
perlata dicto iam regimini tradita
sunt, quod nunc et alterum do-
cumentum, laudatum hoc missale,
publici iuris facit iudicioque erudi-
torum permittit.
Editio ipsa praeter exemplum
continet dissertationem de missali
hoc tribus ex rationibus institutam.
Si enim rei liturgicae, grammaticae,
nec non palaeographicae respectum
ducas, imprimis hoc missale litte-
ris Slavorum meridionalium exara-
tum prae caeteris summi est mo-
menti; cum sit deinde liber manu
scriptus Hervoiae Hrvatinid, viro e
paucis, qui rem publicam Bosnia-
cam obtinebant, praestantissimo di-
catus, inter paucas mediae aetatis
reliquias Bosniacae originis refe-
rendus est, qui omnino merito in-
dagatur plurimique aestimatur, quo-
niam historiam humani civilisque
cultus provinciae Bosniae complec-
titur; cum demum opus sit glagoli-
ticum, cui plurimae et sine exemplo
eximiae sunt additae pictae effigies,
ad historiam artis pusillarum pictu-
rarum illustrandam aptissimum est
atque dignum, quod novissimo ge-
nere chemico-chromophotographicae
rationis per spectatam officinam Vin-
dobonensem, Angerer et Goeschl,
ut verum exemplar denua profe-
ratur. In eligendis autem imagini-
bus et artificis et historici rerum
Digitized by
Google
— VIII —
antiquarum periti rationem sumus
secuti.
His igitur tribus rationibus ut in-
serviret, regimen supra memoratum
ad opus ex re grammatica atque
palaeographica aestimandum profes-
sorem universitatis Vindobonensis
et membrum a consiliis aulae D rem
Vatroslaum Jagid rogando invitavit, ad
historiam heraldicamque illustrandam
directorem archivi redituum publi-
corum ministerii Austriaco-Hungarici
sodalemque societatis eruditae Hun-
garicae D rem Ludovicum Thall6czy;
ad artificia demum explicanda pro-
fessorem universitatis Vindobonensis
D rem Franciscum Wickhoff.
Ad historiam pretiosissimi illius
operis cognoscendam
satis sit dictum.
Fig. 2.
Digitized by
Google
DE
MISSALI GLAGOLITICO HERVOIAE
COMMENTATIO PHILOLOGICA.
CAPUT I.
Fata codicis narrantur.
Missalis Romani versionem
palaeoslovenico - croaticam,
codicem membranaceum cha-
racteribus glagoliticis exara-
tum, cum Constantinopoli
in gaza imperatorum Tur-
ciae, quae Aula seu Pala-
tium vetus (Eski S6rai)
appellatur, summa dili-
gentia servari compere-
ris, lector benevolentissi-
Fi 3 me, quibus fatis liber,
cuius patriam in regionibus
Hadriae esse autumes, ad Pon-
tum Euxinum reiectus sit, quae-
res. Sed historia, quae magistra
est vitae rerumque gestarum spe-
culum, facile tibi in memoriam revo-
cabit, opinor, inde a saeculo decimo
quarto exeunte, provincias Slavorum
meridionalium persaepe incursionibus
Turcarum infestatas, multos homines
in servitutem abductos, varias magni
pretii res undique correptas in the-
sauros aut aeraria Constantinopoli-
tana praedam asportatas esse. Eius-
modi migrationem etiam nostrum co-
dicem perpessum esse certo certius
est, sed quo tempore id factum sit,
determinari nequit. Sunt qui codi-
cem ad celeberrimam illam biblio-
thecam Corvinianam referendum esse
atque ex Hungaria, cuius magna pars
olim sub potestate Turcarum erat, tum
Digitized by
Google
maxime Constantinopolim delatum
esse existiment. Neque miraberis,
avidum victoris animum excitatum
esse, ut librum secum auferret, cum
litterarum elegantia picturaeque ap-
paratu eum praeter solitum modum
excellere cognoveris. Huc accedit
quod Hervoiae, ducis Spalatensis,
cuius in historia Bosniae atque Dal-
matiae fama celebris est, imago in
fine codicis depicta (v. fig. 18), iam
dudum nobilem libri originem osten-
debat. Et mihi quidem, rem accura-
tius perscrutanti, persuasum est Her-
voiam ipsum libri conscribendi auc-
torem fuisse. Cui cum in insigni
armorum, quod a latere imaginis pro-
ximo folio adiungitur (v. fig. 3o), du-
cis Spalatensis titulus inditus sit, quo
eum anno MCDIII honoratum esse
constat, inde patet, codicem neque
ante hunc annum neque vero post
annum MCDXV, quo mors repentina
ducem absumpsit, scriptum esse.
Summa libri eiusmodi est, ut in
usum missarum, secundum ritum Ro-
manum, qui in ecclesia catholica ob-
servatur, sed lingua slavica celebran-
darum eum destinatum fuisse nemo
non videat. Verum teste historia idem
ille Hervoia maximam partem vitae
fidem catholicam respuens degebat.
Adhuc nostris temporibus Bononiae,
in urbe Italiae, liber manuscriptus ser-
vatur, quo Patarenae haeresis assecla
fuisse coarguitur. Codicem dico Hvali,
anno MCDIV litteris cyrillicis scrip-
tum, quem scriba, qui se ipse Bogo-
milum sive Patarenum praedicabat,
Hervoiae sacrum esse voluit, id quod
ille quidem non fecisset, nisi ducem
in numero fautorum haeresis Pata-
renae habuisset. Inde equidem con-
cluserim codicem nostrum paulo post
annum MCDIV iussu Hervoiae com-
positum esse. Qui num sub finem
vitae haeresin Patarenam abiura-
verit, quove anno id fecerit, nequa-
quam est in aperto. Sed quamdiu
doctrinam ritusque haereticos obser-
vabat, linguae slavicae in liturgia ad-
hibendae adeo asueverat, ut etiam
postea, si re vera in sinum eccle-
siae Romanae revertisset, quod num
statuendum sit, dubitare licet, vix
aliter atque glagolitarum more officia
celebrari eum voluisse credendum
sit. Hoc rerum statu respecto, nisi
fallor, natura codicis satis explicatur.
Iam cui loco aut cui ecclesiae liber
dono datus sit, verbis quidem non
narratur, sunt tamen in codice ipso
nonnulla indicia, ex quibus ecclesiam
illam in Dalmatia fuisse colligas. Ad
Digitized by
Google
— 3 —
Dalmatiam commemoratio beati Io-
annis, episcopi Traguriensis, cuius
nomen in Kalendarium codicis sub
decimo quarto Novembris relatum
est, spectat Respicias, quaeso, etiam
beati Domnii, qui apostolus Dal-
matiae appellatur, officium, in Pro-
prio Sanctorum ad septimum Mai ad-
notatum, ubi etiam imago eiusdem
Sancti depicta est. Ecclesiam deni-
que ipsam, cuius in usum codex
scriptus erat, sancto Michaeli arch-
angelo dedicatam fuisse coniectando
assequor. In eodem enim folio, ubi
Hervoia in equo sedens depictus est,
sed pagina priore, etiam sancti Mi-
chaelis archangeli imago eaque maior
solitis huius codicis picturis cernitur
(v. fig. 39), cuius proximis quae ibi
leguntur verbis nulla ratio habetur.
Neque enim ibidem officium sancti
Michaelis neque missa aut quaelibet
alia eiusdem Sancti causa affertur:
haec omnio iam supra, in folio 184,
absoluta sunt, ubi orationes sanctum
Michaelem respicientes dantur atque
archangelus ipse pictura solitae magni-
tudinis insignitur. Quin etiam folio
61, ad diem octavum Mai, quo die
Apparitio Michaelis commemoratur,
altera eiusdem Sancti imago deposita
est. Quid haec iterata eiusdem Sancti
depictio, eaque tertio loco prope ima-
ginem ducis posita, ubi etiam soli-
tum modum transgreditur, sibi velit,
quaeres? Quodsi coniectura rem di-
iudicare licet, equidem maiore illa
in fine codicis posita imagine sancti
Michaelis archangeli ecclesiam, in
cuius honorem atque usum co-
dex scriptus erat, indicari arbi-
tror.
Ecclesiarum sancto Michaeli arch-
angelo dedicatarum magnus sane nu-
merus in Dalmatia exstat, verum hic
non nisi earum ratio habenda vide-
tur esse, quae in oppidis aut castris
Hervoiae duci subditis reperiebantur.
In quorum numero haud scio an pri-
mum locum castrum Almissa obti-
neat, ubi ecclesia s. Michaelis arch-
angeli adhuc cernitur. Glagolitarum
quoque rem litterariam ibidem semper
viguisse constat. Castrum illud iam
ante annum MCDI in manibus Her-
voiae fuisse, documento quodam tomi
quarti Monumentorum historicorum,
ad Slavos meridionales spectantium,
pagina 451 edito demonstratur. Sed
sub finem vitae, anno MCDXV, dux
ipse, necessitate coactus, castrum
suum praesidio reipublicae Vene-
tae commendabat, id quod ex alio
eiusdem tomi documento pag. 200
Digitized by
Google
colligi potest. Periculum nempe ob-
sidionis a Hungaris atque Ragu-
saeis imminebat, ut ex Monumen-
torum serbicorum, a comite Pozza
editorum, tomo primo pag. 1 29 elu-
cet. Castri, ubi Almissae Hervoiam
habitasse putaverim, etiam nunc ru-
dera restant, quae Starigrad no-
minata super Almissam in praerupto
monte sita eminent. Ecclesiam au-
tem sancti Michaelis Almissensem
Hervoiae ducis palatinam fuisse fama
popularis incolarum eius loci nunc
quoque perhibet, quod ex litteris
viri illustrissimi, directoris gymnasii
Spalatensis, Fr. Bulic, percepi.
CAPUT II.
Alius scriba, alius pictor codicis.
Iam audivisti, quis codicem scri-
bendum curaverit, quo tempore equi-
dem illum conscriptum cuique ec-
clesiae dono datum iudicem. Nunc
si vis scribae nomen tibi prodam.
Qui quamvis in epilogo nullam sui
mentionem fecerit — codex enim
in fine mancus est — tamen nomen
eius saltem bene indagasse mihi
videor. Sed mirum utique vide-
tur ultima pagina codicis, quae ad-
huc vacua manet, ubi continuandi
textus facultas erat, scribam uti no-
luisse, ut si nihil aliud, interrupta
prioris folii verba ad finem per-
duceret. An eum impeditum esse
putem? Extrema enim codicis verba
in folii 243 columna altera haec
leguntur (transcriptionem ubivis ad-
hibeo cyrillicam, utpote lectu faci-
liorem) :
]\07KB KOMOy AOCTOHHO e EOMHJIOBaTH
H BHHOy OTHOyCTHTH, HpHMH MO.ieHHt
Hama h Ke oy3a rpHXOB*Ha CTHCKaeT',
noMHJioBaHHe TBoe mjiocth • • • •
Ad orationem, quae in missa pro
peccatis legitur, ista pertinent hisque
latinis verbis respondent: „Deus,
cuius proprium est misereri semper
et parcere, suscipe deprecationem
nostram, ut quos delictorum catena
constringit, miseratio tuae pietatis
absolvat."
Sed verbi „absolvat" interpre-
tatio slavica in codice desideratur;
nam propter tabulam sancti Michaelis,
Digitized by
Google
5 —
quam illo loco depictam esse supra
commemoravi, finis orationis in pagi-
nam posteriorem folii 244 transferri
debebat, quod scriba nescio qua de
causa facere neglexit. Ita factum est,
ut nomen eius plane occultaretur, nisi
fortuito orationi in canone missae,
qua mentio fit vivorum, insertum
esset, quae sic habet:
Toy iiOMcim skhiw
kc xoiiu> • h BoyTKa
imc'ua : „Hic me-
mento vivorum quo-
rum vis et Butko-
nis scribae" (fol.i4oa).
Qui igitur codicem
scripserat, Butko nomi-
nabatur. Nomen est sla-
vicum, hypocorisma for-
mae Budislav aut Bu-
dimir (palaeoslovenice expri-
mas: B*AiiCAaB%, Ex,\HMHp%);
rectius Budko sive BoynbKO scri-
bendum erat. Huius nominis ho-
mines in Dalmatia vicinisque pro-
vinciis, quae a Croatis et Serbis inco-
luntur, frequenter occurrunt. Butko
quidam anno 1386 logothetus fuit,
uti ex chrysobullio serbico apud
Miklosicium pag. 204 edito appa-
ret. Aliud documentum glagoliticum,
anno 1393 scriptum, comitem corba-
viensem quendam, cui Butko no-
men erat, commemorat. Videsis acta
croatica Kukuljevicii sub numero XII.
Nolim tamen affirmare alterum utrum
eorum huius codicis scriptorem fuisse.
Quae conditio fuerit hominis, qui
codicem exaravit, ignoramus; tamen
presbyterum glagolitam, Almissa vel
aliquo vicino loco eum ortum sine
ulla dubitatione statuere mihi licet;
denique totum librum una eademque
manu Butkonis conscriptum esse iu-
dico. Sed non idem is, qui ceteras
res codicis comparavit et librum con-
scripsit, litteras quoque quas initiales
appellamus, quas variis picturis ex-
ornatas dixi, vel imagines Sanctorum
aliasque ad textum illustrandum spec-
tantes tabulas, sua manu perfecit at-
que absolvit. Haec omnia artifici
pingendi magis perito commendata
erant, qui postquam simplicis scrip-
turae opera perfecta est, tum demum
codici coloribus atque picturis ex-
ornando operam dederat. Huius rei
documento sunt in primis verba ta-
bulae folio 161 d depictae in mar-
gine adscripta, quibus scriba codicis,
noster scilicet Butko, pictorem mo-
nitum esse voluit, ut reservato spa-
tio paginae non ad unum sed ad
duos Sanctos depingendos uteretur.
Digitized by
Google
— 6 —
Verba rubris litteris exarata haec
sunt:
flro j^oy^Ma m cro Maxanja khiic
iraniH: „Sancti Domnii et sancti Mi-
chaelis imagines scribe."
Neque vero imagines tantum, sed
etiam litteras initiales, haudquaquam
spernenda arte depictas, eidem arti-
fici tribuo, in cuius manus postea
codex venerat. Quam ad sententiam
confirmandam haec fere argumenta
in auxilium possum vocare. Ac pri-
mum quidem observare licet non-
nunquam iam a Butkone ipso, scriba
codicis, prima litterarum initialium
lineamenta atramento adumbrata esse,
quorum ambitum subsequens artifex
non nisi varios colores variaque orna-
menta addere debuit. Lineamento-
rum eiusmodi permulta vestigia ap-
parent, in his litteris maxime per-
spicua sunt: e fol. 8 b. 52 a, 8 fol.
26 d, v fol. 52 b. d, 54 a, 8 55 a. b,
e 60 a. d, v 61 d, 62 a. c, 63 c,
74 b. c, a 82 c, e 89 d, v 94 a, 96 a,
& 99 c, v 99 d, in aliis. Est ubi
pictor formas a scriba delineatas arte
premere noluerit; exempla habes in
folio 51 b et 240 b. Idem Butko, ut
quibus litteris vacua spatia explenda
essent pictori ostenderet, aliquotiens
easdem litteras exigua scriptura in
margine apposuit, quod folio 102 d,
I24a, 193 a, 198 a, praesertim au-
tem in marginibus foliorum 221—233
frequentissime fecit.
Aliud argumentum, quo scribam
codicis et pictorem non uno eodem-
que tempore labore suo occupatos
fuisse iudices, petes inde, quod non-
nunquam idque illis potissimum lo-
cis, ubi ornamentis opus erat, ean-
dem litteram bis scriptam invenies.
Folio 24 b. c verbis bho BpMe prae-
cedit magnum ornamento distinctum
V ; idem factum est folio 78 b : V
bhh, fol. i76b: v bho Bp. His locis
Butko usitatam litteram b scripserat,
ornator vero codicis postea eiusdem
litterae formam maiorem appinxerat.
Sed nonnunquam pictor ornamen-
tum adhibere oblitus est aut litte-
ram, ad quam scribendam et exor-
nandam spatium a Butkone relictum
erat, inserere neglexit. Etiam haec
testantur codicem alio tempore scrip-
tum, alio exornatum esse. Ut non-
nulla exempla afferam : fol. 3 1 b va-
cuum est spatium, ubi 8 scribi de-
bebat; fol. 42 c desideratur magnum
V; fol. 44 c litteris hh^hh praecedere
debebat magnum V, sed litterae lo-
cum imago prophetae, qui Isaiae in
fol. 17 c depicti persimilis est, occu-
Digitized by
Google
i» ii* ^wjrni rtfcv&frfitiih «jnriii
tf^ Htu . ura ^|M»;aiiA o^t j>fuu
rifta ik ifn-j iu ^a wmfryt
r * r a A» aHuro 4fc* *v Uou iro
onaw-ajte ntf^i ptamnE»
*tfbH «»V1 UulbJIB ffivi
IflRD mb£)- <B^0uUftWrfi4M Dbib
l&Jih ^j^aiteujff^iJCDifc nWiu»
ttOTswawA tfmj9 ^paHaiuff
-rfiiTO/^f v30)ifii/«3 aibv» uuapr
tfHEB iujjd^bH Boib/m jmimj* r>
Wtunftip uiijn".»DThti/.i Yssrimti m
Ai 1 aajui^ , »ra2i ^3 DUJtf
dbm iU-j #m» ktf;)V3 M*TJ ifffe
jr>rij *vjb WiDD3»|Ufl^i ouliy
uJiwTniHjTWj iiujKi afBatfMAjniti
Htf3 utihpoB MJB HC3 DJErt V&bp
WTCITC Y3yU3dmJB01j3DffnT) «£]p»
HVB IDM33 14H VJiWftuAlB tfoTTDfkfltf
ha li0U]DTi>TTn3 ffltffl uuabaBvroa
fh mV8 ^ftaUottiUiBittl^t-
^VBpoL^HtfDTum /.um-HBDi^nai^fl
uwfifiia T^JW^-Aofe-iwrira ai*
3VB ahU|OBlU(frr?TJUijJ» UbUAT'J*ti Afl
iliiuuuuvjtfi ^.B-.QTjni UHJtt :Jriuhw*J
t»» «HBJWiAO- UJWi/<M* UU: |[tftf3
0\l3WiArf tdkdjdl fJUjdl jDffcwiH
jriwm m mamwi iiib il jji »
S^OBbTJDid
>gle
8 —
pavit. Etiam fol. 17C ad complen-
dum verbum litteris CTaHH magnum
V praeponi debebat, cuius vice est
imago Isaiae prophetae. Eodem mo-
do fol. i38b deest magnum V, fol.
226 d magnum fi. Etiam minoris
scripturae lacunae habentur complu-
res, quibus perpensis diligentia pic-
toris laudibus efferri nequit.
Denique menda scripturae, quae
pictoris culpa facta sunt, quippe qui
non suo ubique loco rectam litteram
scripserit, suspicionem mihi movent
eum legendi glagolitice admodum
peritum nequaquam fuisse. Cuius rei
exempla habes haec: fol. 9a litteris
i\na ad complendum verbum ei\na
magnum 3 praeponi debebat; artifex
non 3, sed V pinxit. Idem ille fol.
1 8 a v pro 3, fol. 38 a e pro w
scripsit. Fol. 40 c pro fi verbi Ce
roBopHTL legitur v: Be roBopHTb.
Fol. 156 d artifex permutatis litteris
F et e! effecit, ut BeTpt pro HeTpi>
legeretur. Fol. i99d persimiles litte-
rae fi et s confunduntur, pro fi littera
S exornata est. Fol. 87 b fi pro V,
fol. 1 29 b fe pro % reperires, si libri
inspiciendi facultas daretur. Haud
raro etiam litterae w et & confun-
duntur, quarum discrimen formae
pictorem fugisse videtur. Exempla
habes fol. 3 1 a, 46 b, 62 b, 1 20 d,
1 69 c, 1 7 1 d, alia.
Qua arte pictor in exornandis
litteris usus sit quemve perfectionis
gradum in tabulis depictis teneat,
nori meum est exponere; id unum
premam characteribus glagoliticis ali-
quotiens litteras initiales latinas inter-
mixtas esse, quod sine dubio folio
i4od in depingendo illo T (v.fig. 32),
quo in canone missae verba „Te
igitur" excipiunt, factum esse video.
Sed haud scio an etiam glagoliticum
V, quo verba Bb oho Bplaie, quae
latinis „In illo tempore" respon-
dent, incipiunt, persaepe ad exemplar
latinae litterae I scriptum sit. Est
certe permultis locis ea figura litte-
rae initialis V, ut magis latinum
quam glagoliticum characterem prae
se ferat.
Sed iam de his satis.
Digitized by
Google
— 9 —
CAPUT III.
Codex describitur.
f
In codice nescio quis
246 folia continuis nume-
ris notavit, sed errorem
admisit, cum duo folia eo-
dem numero 43 notabat.
Itaque non 246, sed 247
folia codicem continere af-
firmo, quorum duo priora
atque ultima duo vacua
sunt neque ceteris libri
fasciculis adhaerent. Fas-
ciculi vero ex quaternioni-
bus, quorum singuli ex oc-
tonis constant foliis, com-
'ponuntur. Textus autem libri in pri-
mo primi fasciculi folio (v. fig. 5) hisce
verbis incipit:
f Bl> HMC HCXBO BBKH aMHI>.
IIo i iaTHC Miicajm 110 saKH-
•fc phmckoml foiniora nxpa h hbji-
a upKBC pHM^CKora ^Bopa • npB-
a ujuia ot npnraacTBa rHa cto-
eme oy ctb m^hc bc.ihkoc • h ce
r 113.10 auo cc npwrojH crani»
OT HJ.1C tfoVAH BCI, MHHB a OT CT*U-
a CIIOMCHOYTHC.
Fig. 6.
„In nomine Iesu Christi, per sae-
cula Amen. Initium Missalis secun-
dum ordinem Romanum beati Petri
et Pauli ecclesiae curiae Romanae."
„Dominica prima Adventus Do-
mini, statio ad sanctam Mariam Ma-
iorem. Et si his quattuor dominicis
festum occurrit, totum officium de
Dominica fiat et commemoratio de
Sancto."
Verba haec ad primam Missalis
partem, quae Proprium missarum de
tempore inscribitur, referri quis non
videt? Ex centum quadraginta sep-
tem foliis haec prior pars constat,
duodeviginti fasciculos plenos, unde-
vicesimum quattuor tantum foliorum
explens. Sed decimi sexti fasciculi
folium primum avulsum esse lacuna
textus ostenditur, ubi ultima prioris
fasciculi verba cum illis quae pro-
ximo sequuntur folio non concinunt.
In quorum foliorum numero sex
postrema non ad textum Missalis,
sed ad Kalendarium adhibentur.
Altera pars codicis, quae Pro-
prium missarum de Sanctis praebet,
Digitized by
Google
IO
incipit a folio centesimo quadra-
gesimo octavo; vicesimi quaternionis
primum numeratur. Initium novi fas-
ciculi, quo altera pars codicis in-
cipit, librum ita compositum esse
prodit, ut duabus ex partibus con-
staret et posterior pars a priore se-
cerni posset.
Haec posterior pars Missalis ex-
cipit verbis (fol. 1 48 a) :
IIomcthc HaiuainHHx' m\ch ot
ctui> . Ha imhH.iHio cro aiuplvfc.
„Initium missarum propriarum de
Sanctis. In vigilia sancti Andreae."
Quae libri pars per duodecim fas-
ciculos, a vicesimo usque ad trigesi-
mum primum, qui omnes completo
octonorum foliorum numero sunt,
pertinet. Et quidem priora quadra-
ginta duo folia Proprium de Sanctis
exhibent, a folio 1 48 usque ad folium
1 90 a ; deinde a folio 1 90 b usque
ad folium 2 1 1 Commune Sancto-
rum continuatur, cuius prima verba
haec sunt :
IIOMCHIO CC MHCC 011UJ,C
IIO 3aK0H0y CTC pHMCKC iq)KB-
c • Ha bhIihjihio a aiua.
„Incipiunt missae communes se-
cundum ordinem sanctae Roma-
nae ecclesiae. In vigilia unius apo-
stoli."
Ultimo denique loco diversae
missae, de quibus mox uberius dic-
turus sum, dispositae sunt.
Quam argumenti dispositionem si
cum codice glagolitico comitis No-
vakii — Missale est membrana-
ceum, glagoliticis characteribus anno
MCCCLXVIII exaratum, in bibliotheca
Vindobonensi palatina servatur —
conferre lubet, non omnia in utro-
que codice ad amussim concordare
facile apparebit. In Missali enim
Novakii post missas, quas proprias
de tempore dicimus, quae ibi folio
162 finiunt, neque Kalendarium ad-
nectitur neque statim Proprium de
Sanctis sequitur, sed variae missae,
quae folia i63 usque ad i83 ex-
plent, praecedunt; tum demum a
folio 1 83 b usque ad finem codicis
Proprium de Sanctis cum appendice
diversorum officiorum continuatur.
Ceterum in utroque codice tam Pro-
prium de Sanctis quam Commune
Sanctorum diversarumque missarum
officia easdem plane res continent,
quod iam accuratius explicaturus sum.
Digitized by
Google
1 1
CAPUT IV.
Argumentum partis prioris.
Ut singulas libri partes seorsim
pertractem, pars prior, Proprium de
tempore, nihil fere discrepat a respon-
dente parte Missalium posteriorum
saeculorum, nisi quod lectiones tam
epistolarum quam evangeliorum haud
raro, nominibus permutatis, falsis ti-
tulis inscribuntur. In sabbato domi-
nicae quartae Adventus, fol. 8 b,
lectio k pM.iHMii, ad Romanos, in-
scribitur, cum sit epistola ad Thessa-
lonienses II, 2. In dominica quarta
Adventus codex scribit k phm:ihmi>,
ad Romanos, est autem lectio ad
Corinthios 1,1. In missa tertia Na-
tivitatis lectio refertur ad Ephesios,
k e<i>ecHOM\ scribi vero debebat ad
Hebraeos 1. In festo Cinerum lectio
quae Ioelis prophetae est, falso tri-
buitur Isaiae: uto ecane npopomi. In
feria sexta post dominicam tertiam
Quadragesimae non est lectio Exodi
(MTCHne KHHn» hcxojui), sed libri Nu-
merorum c. 20. In dominica quarta
Quadragesimae lectio, cui titulus r
KOJiacHeM' praeponitur, ad Galatas re-
ferri debuit. In feria quarta post do-
minicam Passionis non Deuteronqrnii
(TCBOTopoHOMHo codex scribit) lectio
legitur (fol. 63 c), sed Levitici cap. 19.
In sabbato eiusdem dominicae falso
notatur lectio libri sapientiae (khhfi>
nphMOVApocTH), cum Ieremiae prophe-
tae sit lectio cap. 18. In feria secun-
da et tertia Paschae quae occurrunt
lectiones evangeliorum, non sunt Io-
annis (ot Hiuia), sed Lucae (fol. 100,
10 1). Etiam in festo Ascensionis non
evangelio Lucae (ot jiojkh) sed Marci
lectio deprompta est. In sabbato
quattuor temporum Pentecostes lec-
tio falso inscribitur apostoli Pauli ad
Corinthios (n6c), cum ad Romanos
cap. 5 referatur. In dominica secunda
post Pentecosten (sive infra octavam
Corporis) quae legitur lectio, non
est Iacobi apostoli (tKOim aina), sed
loannis apostoli 1, 3. In dominica
quinta pro lectione apostoli Pauli ad
Romanos inscribi debuit beati Petri
apostoli 1, 3 (fol. 121 a). In dominica
nona non est epistola beati apostoli
Pauli ad Romanos, sed ad Corinthios
I, 10. In feria sexta quattuor tempo-
Digitized by
Google
— 12
rum septembris pro oaeKne.ia nppKa
scribendum erat Oseae prophetae
cap. 14 (fol. I28b), et in sabbato eius-
dem dominicae pro Ma.iexne corri-
gas scribam et legas Michaeae (fol.
I29b).
Qui scribae errores laudandi qui-
dem non sunt, tamen haud raro in
aliis quoque libris manu scriptis re-
prehenduntur.
Quas praeterea discrepantias anim-
adverti, tam parvi momenti puto esse,
ut silentio praeterire liceat. Attamen
moneo dominicas, quae in Septua-
gesima, Sexagesima, Quinquagesima
appellari solent, nostro in codice
aliis nominibus definiri: H^Jie b' Koy
noymaeTce at (dominica in qua ova
deponuntur), n;yie npe^ MeconoycTOMb
(dominica ante Carniprivium) , H^Jia
Ha MeconoycTB (dominica in Carni-
privio). Quibus haec quoque ad-
denda sunt: In feria sexta maioris
hebdomadae, ubi adoratio crucis cele-
bratur, chorus duas in partes disce-
dens cantat versus, partim graece,
partim slovenice, quem ritum codex
noster sic describit (fol. 88 b-c) :
Kopi> Ha ju*oe ctociuc noioTL e;j, Ha
c ; rpaHa rp i iKH a Apoyra cjiobhhckh,
Tp i iKH an • arnocb Ttoci>. c.10-
bIjhckh . cth 6e . rpnKH . arHOCb hckh-
pocb . cjibii • cth KpnKH . rp i i • CTaHa-
TaHOCL (sic !) ejieHHiOHb HMaci> . c;i • cth
6eCMpTHH HOMJOyH HCb.
H 3a THMb flpa roBOpHTa Bpci> etc.
Neque ab re alienum esse credo,
si hoc loco admonuerim in anti-
quissimis codicibus glagoliticis plu-
res etiam versus graeca lingua, cha-
racteribus autem glagoliticis scribi,
qui ad eandem adorationem spectent.
Cuius rei exemplum habes in frag-
mento Missalis glagolitici, a Bercic
pag. 33 libri, qui Citanka inscribitur
(Pragae anno 1864 impressi), edito.
Post sabbatum sanctum, fol. 99 a, b,
aliquot rubricae de alleluia, de credo,
de aliis rebus continuantur, columna
autem tertia eiusdem folii dominica
Paschae excipit, in qua praeter of-
ficium missae benedictiones lactis
(mjitbb (ubhth mjhko), agni et reliquae
carnis ((hBb arnn h mcc), casei (mjtbb
(ubhth CHpb), describuntur.
Quarum argumentum cum ab
eis, quas in ritualibus latinis repperi,
orationibus prorsus dififerat, uberius
quod exponatur dignum est. Et qui-
dem benedictio lactis ex duabus con-
stat orationibus, quarum prior bre-
vissima haec praebet:
ITpH3pH TH Ha MJITBb MOK) CHH). KOY
HpHHOCHMb dOyflitfaMH, JJ,a HaBO.ieHHMH
Digitized by
Google
— 13 —
TaHHaMH Bt i i hog HHJieHHe npiieMJiiome,
feKO. TBot ApacaBa h cjaBa omy h CHoy
h .nxoy ctomov.
Verba haec nec ad finem per-
ducta sunt neque bene intellegi pos-
sunt, quorum archetypon in eucho-
logio Sinaitico habes : A/Ioahtba ha\%
CZIpOMk Bk KCAHK&I C*GOT%l BCHfpft.
JlpHHMH rOCnOAH MOAHTBZI NdUJA C%
npHHOCHM^IMH CAO\pKfcGdMH, H3K0AC-
NdMH NdHATdMH TdHNdMH, B^HkHOi
HlVfcACNHC npHCMAt*ip€, TfB-fc AAKipiO
rocnoA*Mk NauiHMk h tgb* cAdBA
K%C%IAd£M%, OTkll,K> H CfclNOy H CBA-
Posterior oratio, quae amplior est,
sic habet:
IJ-iHb cch, th 6e om> Hnmxb, h 6;iho
H CJIBHO HMC TBOe CTOe, TH 6e Hlllb, KH
6jbh o.iOKaBToy aBpaaMJiio noji,' ^oy^OMb
aM^pHHCKHMb, TJHb OynHTCHH H MeKKb,
h OBaHb ^p % aeHMH poroMa (miss. nov.
:m porn) b' rpMoy caBHKOBH - (xihl ecn,
th 6e oub HuiHXb, npHiMb Kaj,Hjio aaa-
Phhho (miss. nov. 3axapHHHo) H3Jia
(sic !) b' ojKaBToy ch p6a CBoero BHp'-
H(a)ro (miss. nov. Btp Haro Bb ojioKau-
Toy ch npnijb), tko npHMH jKpTBoy
6.irooyxaHHt h bojih hx' ToyiHH CTBopn.
EHTaHHe (miss. nov. ntHne, lege nHit-
Hne) hx' o)mho^h 7 CTajta hx' MHoro-
njio^Ha CTBopn h xoeHHt (miss. nov.
xoayjeHHi) HXb aHhjicKOK) chjiok) orpa-
flH, ,na BCKa (miss. nov. Bcarjja) ^oboj ho
HMoyme, H36nTaqcTBoyiome (miss. nov.
HS^HT^aCTBO) fi' BCaKOMb JtfLTH (nOV.
.ntjit) 6jia3t, Te6t oyro^Ha TBopeme h
cjrceme oija h CHa h jixa cro.
„Benedictus es Deus patrum no-
strorum et benedictum atque glori-
ficatum nomen sanctum tuum, do-
mine deus noster, qui benedixisti
holocaustum Abraam sub quercu
Mambre, et vitulum saginatum et
arietem haerentem cornibus in dumo
Sabec. Benedictus es, domine deus
patrum nostrorum, qui incensum Za-
chariae accepisti, fidelisque Heliae
holocaustum suscepisti, sic suscipe
hanc oblationem suavissimi odoris
et boves eorum saginatos fac, ar-
menta eorum exubera, greges eorum
multifructos fac, ambulationesque eo-
rum virtute angelica circumda, ut
semper omnium abundantiam haben-
tes in omnibono opere tibi iucunda
faciant et glorificent patrem et filium
et spiritum sanctum."
Verba huius orationis eam, quae a
Goaro in euchologio graeco pag. 526
editionis Venetae ab anno 1730 affer-
tur, orationem in mentem revocant:
Eoyyi eici {av^jiyj toO asfioo 8id 86oea)C
xpecbv, olvoo, &ptoo xai %oX6j3<ov /0 eo-
Digitized by
Google
14
XoY^oas ttjv ftoatav zob 'A(3paa{i xal icpoa-
5s$djxsvoc toO f HXtoo td; oXoxapiccoastc
. . . xaOta a>c r^v roo 'A{3sX ftoatav tcX^-
ftovov, td Ysvvr^jxara xcbv TrpoasvsY^dvrcov
xai xd icotjxvta aot(ov xat ^ooxoXta tcoXo-
xoxa, xat to6c (36ac ica/stc sv rfl a^ dya-
^oxTjrt icotTjaov . xat aorotc acotirjptav <|>o-
pjc dv^ (5v jxsjxvTjvtat t(bv xta^x^v too
Xaoo aoo sv rj Stxatoxptatcf, aot 8<opirj-
aat, tva icdvtsc aotdpxstav ^ovtsc stc
icdv Ipyov aya&ov xai aot s6dpsatov tcs-
ptaas6aa>at, 8o$dCovtsc to icavdytov Svojxd
aoo too Tcatpoc.
En prima magni momenti testi-
monia, quibus nexus librorum gla-
goliticorum croaticae familiae cum
vetustissimis tam glagoliticis quam
cyrillicis euchologiis, quae graeco
ex fonte fluxerunt, evincitur. Itaque
non miraberis, puto, quod etiam
haec altera oratio iam in eucholo-
gio Sinaitico occurrit, cuius verba
mirum quantum cum nostro textu
concordant: E<\arocAOB*N% *ch, rocno-
AM BOHCf OThll.% NdtlJH)f£ 9 H BAdrO-
CAOBiHO HMA CAdBftl TBOtlA H CBATO*.
BAdrocAOBCH^ ich, rocnoAH bonci, BAaro-
CA0BHB2JH TCpfcTBX AEpdMAbK HOfifr
A*60A/lk MdMkBpHHCKfclMb H T£A*l4,k
MAKOKft H OBiH% \pKXHAH% 3d pOr%(l)
bk rpfcMoy caBiKOB^b • BAdrocAOBCN^
iCH, BOHCi OTkl|,k HAUJH^, npHiM%i Kd-
AHAO 3d)fdp!&IHN0 H hahia B*bp%Nddro
B f CiHAOA%HOi • TdKO npHHMH H CHKR
»Cp!&TBX Bfc BONIK BAdrOX^dNH*^ BOAZI
HX* TO^MkNfcl CZTKOpH, HHT^HH^ H)f!&
O^MfeNOTCH, CTd^d HX% MHOrOHAOA^Hd
CfcTBOpH, B^O^iHHi H)f% H HC^WIC-
A^HHi dN~taA%cKoi& chaoik ch orpa^H,
Aa B^cir^a B'cfcK% ^oboa% HM*i|ie H3-
B%IT%HkCTBO\*iM% BO BCbKOMk ^-fcA^fe
BAd3*fc H TiB*fe O^rO^HO CAABAI^Ii HMA
»
TBOi 0Tku,a h CBATaaro A0YX&1 nsjn* • • •
Hic mirus duorum codicum con-
sensus, quorum alter in regionibus
Macedoniae saeculo XII, alter in
Dalmatia saeculo XV scriptus est,
pertinet etiam ad orationem quae
mox sequitur.
Orationem dico ad benedictionem
agni, cuius verba in missali Her-
voiae haec sunt:
IIoxoah (miss. nov. IIociTH) th
Hcxe Bca tfpanraa cn% arHan,b ch (liiaro-
cjiobh, KaKO npHtTH cno,no()Hjn> ecH araH-
u,a, Kora th wejib npHBe,ne b' ojiOKaB*-
Toy, KaKO (miss. nov. iKoate) h ohl
^^0^06^' ce e TBoee tfjiro.nljTH Hacjia-
tTH ce (miss. nov. HacjiaayjaTH ce), tko
h mh ceMoy CBemeHHio HacJIa 1 HHM , ce b' nH-
moy Hamoy, bt> HMe ou,a h CHa h ,nxa CTro.
Graecam orationem eiusdem ar-
gumenti in euchologio Goari rep-
peri, quod haec praebet:
Digitized by
Google
— 15 —
Eoyrq stc zb soXoyYjoat sSsajxata xps-
<ov rfl dytq: xat jxsydXYj xoptax^ toO icdoxa.
'Extoxs^at, xopisTyjaoo Xptots, sictd
s8so|i.ata tcbv xps<ov xat dytaoov ouka a>c
^ytaoac tov djxvov, ov oot TrpooVjyaYSV 6
Trtotoc 'Appadjx, xat tov dpvov Svicsp 'A(3sX
oot TrpooTjvsyxsv eic oXoxdpiccootv, ojaouoc
xat tov {j.6o/ov tiv ottsotov, Sv &6oat sxs-
Xsooac x$ ot$ ooo tq> TcsicXavTjjxsvq) xai
TcdXtv sicavsX^-ovtt icp&c os, ?va xa&cbc ao-
t6c ^&a>frv] tyjc otjc x^P lT0< J dicoXaooat,
ooto) xat t(bv aYta^-svtcov otco aoo xal s6-
XoyTjO-^vtwv dicoXaoocojxsv stc tpoy^v icdv-
t(ov ^jjk&v . 06 ydp el dXirj^tv^ tpoy^ xai
6 Sonfjp t(bv aya&cov xai ooi tV)v 86$av
dva7cs{xico{xsv, tffi rattpi xai t$ oi$ xai t$
dytq) icvsojxatt.
Verum textus missalis Hervoiae
magis etiam euchologio Sinaitico illu-
stratur: Mo<\HTEa h&x* arNku.iMk ha
nac^ ITpH3kpH rocnoAH Hco^pHCTi
Ha ch BpaiuzHa tbo* h na arNeu,k ck
H CBATH H, 'fcKOTCf CBATHTH H3B0AH
arHiu^k hhc* npHB*A* &&m> bo k'c*c%-
KdrdCMaa, \A '&K0K6 ONfc C^nO^OBH CA
TBO€H BAarO^^TH NdC Aa r \HTH CA, TAKO
h m%i cero cKAijiena BaarocaoKeHa to-
goi* HacAaAH[x"o]M% ca K^nHb^ijiio (sic!
melius erat bk nHipf*) . tKO tko* cct%
U/fccapkCTEO, CHAd H CAa(Bd).
Tertiam quae ad benedictionem
casei et ovorum spectat oratiuncu-
lam praetermitto, cum nulla graecae
originis vestigia prae se ferat.
Dominica post Pentecosten vice-
sima quarta fol. i36 c Proprii mis-
sarum de tempore finem facit. Se-
quitur Ordo Missae (fol. i36d),
qui ab his verbis exorditur: EptH
evjsjx ce oopaMii (sic!) Ka m'hih no aa-
kiii> pnafcicora ^Bopa. pnn chc ji ncwi>:
„Sacerdos cum ad missam induitur,
secundum ordinem curiae Romanae,
hos quinque psalmos recitet:
Ko;ib B3Jiio6jieHa : Quam dilecta ta-
bernacula tua;
EjiBH.ib ecH th: Benedixisti domine
terram tuam;
TTpHooHH th oyxo: Inclina domine
aurem tuam;
Btpoeaxb : Credidi ;
113 rjioy^HHb: De profundis.
Antiphona. He BcnoMHHaH rp-fexb:
Ne reminiscaris.
Oratio. Oynra mjicth tbocc MJicp^H
&Ke k MjiTBaMb TBOHMb npHKJiOHH: Aures
pietatis tuae, mitissime deus.
Alia oratio. Boxe KOMoy BcaKO cpn,e:
Deus cui omne cor patet.
Alia oratio. Cajvfe 6oyjj,H HaMb npo-
CHMb th CH.ia jjxa: Adsit nobis, quae-
sumus domine, virtus spiritus.
Alia oratio. Mhcjh Huie, mji tc
re, jixb cth napaoHTb: Mentes no-
Digitized by
Google
— i6
stras, quaesumus domine, spiritus
sanctus Paraclitus.
Mox excipit Introitus cum ora-
tionibus, quas ordine indico: Othmh
(Aufer), Mojihm tg m (Oramus te,
domine), Ohhcth cpue (Munda cor
meum), Boyjyi yl b cpun (Dominus
sit in corde), ITpHMH cth one (Sus-
cipe sancte pater), Be kh HCKro coymb-
CTBa (Deus qui humanae substantiae).
Haec omnia non aliter in missalibus
nostri temporis leguntur.
In foliis i38 et 139 variae Prae-
fationes afferuntur, quarum series
haec est (prima omnibus communia
verba ubivis omitto):
KaKO b nponjimeHHe cce (quia per
incarnationem verbi),
KaKO er.ua ejiflmnew CHb tboh (quia
cum unigenitus tuus in substantia),
Kh TejiecHHMb nomeHHCMb (qui cor-
porali ieiunio),
Te6t iope th b' BcaKO BpMe (te qui-
dem Domine omni tempore),
Kh no BCKpcHOBeHH CBoeMb (qui per
resurrectionem suam),
Kh B3ama^b Hajta Bca H(5ca (qui as-
cendens super omnes caelos),
Kh cb e^HH04eji,HMb CHOMb (qui cum
unigenito filio),
Kh cechhc HjiOB^HbCKora pojja (qui
salutem humani generis),
II Tetfi b qacTb tfatHHe Mpne scar.ua
jibh (et te in beatae Mariae virginis),
Te6t iope th npnjieatHO MOJiHMb, j^a
CTajja TBoero (te domine suppliciter
exorare, ut gregem tuum),
IlaMb Tetft BHHoy h Ba3ji,i> (nos tibi
semper et ubique).
Folioi4oa Canon missae se-
quitur, cuius prima verba Tetfi iope
latinis „Te igitur" respondent, con-
cluditur autem fol. 142 c, d cantico
trium puerorum hisque duabus ora-
tionibus :
ITMJIMCe. B(0^)e KH TpHMb OTpOKOMb
oyKpoTHjn> ecH njiaMCHb oiWhh, nojtan
MJiciHBb, w H(a)cb patfb TBOHXb He oac'-
ateTb njiaMeHb (uoyj^HH. r(ocnoju))Mb
H(a)mHMb. „Deus qui tribus pueris"
etc. Eadem oratio in missali Nova-
kii fol. 162 b legitur.
JJiiHHi H(a)ma M(o)ji(nMb) Te, r(o-
ceoa)h, h npejtnxae npejjxojiH h noMa-
rae Hacjrfejtoyn, ji,a BcaKO H(a)me m(o)-
jieHHe h A^iHHe h to6oio Bcarjja no-
hcto h T06010 noTOHme CBpmHTce. X(pn-
CTo)Mb r(ocnojto)Mb H(a)mHMb . AM(e)Hb.
„Actiones nostras, quaesumus te do-
mine, aspirando praeveni" etc. In
missali Novakii fol. 162 c repetitur.
Novakii liber adiungitsequentiam:
CjiBa Bb BHiHHHXb (Gloria in excelsis),
quam noster in fine libri apposuit.
Digitized by
Google
17
CAPUT V.
Excerpta Kalendarii.
In Kalendario, quod foliis 143—
148 Proprio de tempore nec non Or-
dini et Canoni missae succedit, com-
memorationes singulorum festorum
coloribus distinguuntur : festa quae
duplicia et semiduplicia dicuntur, ple-
rumque minio, simplicia atramento
notata sunt. Quem usum sequentes
nos quoque omnia quae qualibet de
causa memoratu digna videbuntur,
ex Kalendario deprompta, partim mi-
nio partim atramento exprimemus.
EHBUpi> HMa /I.HH.M+.
Ianuarius habet dies XXXI.
Die 1: OtfpfeaHHe me ,noy X: Cir-
cumcisio Domini, dupl.
Die vi: KpmeHHe rHe ^oy X: Bapti-
zatio Domini, dupl.
Dievil: HfiHa XHTja ^oy X: Ioannis
baptistae, dupl.
Bep'Bapi> HMa pn-g*.
Februarius habet dies XXVIII.
Die xiv : ^loypHJia h BajieHTHHa h
MeToy^He : Cyrilli et Va-
lentini et Methodii.
Die XXIV : MaTHe aiuia • Ha nera ;im»
iipicToym. diiBa: Mathiae
apostoli.
Map^n, hmh ahh . m.
Martius habet dies XXX.
Die XXV: Bjiroivfciue-HHe opne ;io\ X:
Annunciatio B. M. V.
dupl.
Die XXVII: BciqvferacHHe rHe: Resur-
rectio Domini.
AnpH.iL HMa ahh • M.
Aprilis habet dies XXX.
Die VI : MeToyjne nnn : Methodii
pontificiis.
Digitized by
Google
— 18 —
Fig. 8.
Die XX: Ejcho upue na Kpmih Ha-
H r i,o : Helenae imperatri-
cis, quae crucem invenit.
Die XXIII : heopbfrirb mu: Georgii mar-
tyris.
Die XXV : Map na eft.icTa jjoy x: Mar-
ci evangelistae dupl.
Fig. 9.
MaH HMa JJHH • M+.
Maius habet dies XXXI.
Die I : <I>HjiHna h TKOBa an.ioy • ji,oy X :
Philippi et Iacobi aposto-
lorum dupl.
Die III : Oopf/reHHe Kpnma X h a.ie-
KeaHjpa h npMxi> mm: In-
ventio s. Crucis et Ale-
xandri et caeterorum.
Die VII : JJoyHMa 6c m : Domnii
episcopi mart.
Die VIII : TiueHHe MHxan.ia apxHhjia •
;ioyii.n> X: Apparitio s. Mi-
chaelis archangeli, dupl.
Die XXII : Ejioho upue: Helenae im-
peratricis.
Hiohi> HMa ahh • At.
Iunius habet dies XXX.
Die XV: Bhjw h MeH^oeTa h Kp-
CTeH^uie mm : Viti et
Modesti et Crescenciae
mart.
Die XXIV: Pohctbo HBHa KpcT.ia
jjoy x : Nativitas s. Io-
annis baptistae dupl.
Die XXVII : Bjia^HCJiaBa Kpajia hc :
Vladislai regis conf.
Die XXIX : IleTpa h nB.ia an.ioy . jjoy •
X: Petri et Pauli apo-
stolorum dupl.
Die XXX: BcriOMeHoyTHe nB.ia anjia-
^oy • X ' Commemoratio
Pauli apostoli dupl.
Digitized by
Google
ig —
lIi0.lf>H MMU AHM . At+.
Iulius habet dies XXXI.
Die XXII : Mpne mmvui.iohh ho.il ,ioy
X : Mariae Magdalenae
semidupl.
Die XXV: Twcoua aiuia joy X: Ia-
cobi apostoli dupl.
Die xxvi : IlacTopHi nona h aHHe :
Pastorii sacerdotis et
Annae.
AnroycTL MMa ,*hh - M+.
Augustus habet dies XXXI.
Die i: Oyaa irrpa an.ia: Vin-
cula Petri apostoli.
Die III: QoptTeiiHe 'ivieee ctm-
naHa a mh : Inventio cor-
poris s. Stephani proto-
martyris.
Die x: JloBpfHua m i i • aoy X:
Laurentii mart. dupl.
Die XII : K aapn ^ijh aoy X cbomoy
p(\V>y : Clarae virginis
duplex suo ordini.
Die XV: IIpeoTaBJieiiHe <1pue ^oy
X : Assumptio B. M. V.
dupl.
Die XX: BpHap.ua onTa hc . H
IIlTHoaHa Kpajia oyrp-
CKora hc : Bernardi ab-
batis conf. Et Stephani
regis hungarici conf.
Die XXIV: BapmioMtt aiua ;ioy X :
Bartholomaei apostoli
dupl.
Die xxvi: JIojiOBHKa Kpajia <i>paHa*i-
Kora hc : Ludovici regis
francici conf.
Die XXVlll: AnrycTHHa 6e - hc . ;ioy X:
Augustini episcopi conf.
dupl.
Die XXIX: OycHWHHe iyibh nmia
Kpcr.ia jioy : Decollatio
sancti Ioannis baptistae
dupl.
( 'CKTdpL HMa ;i,HH • M.
September habet dies XXX.
Die VIII : Pohctbo dpue ^oy X:
Nativitas Mariae virg.
dupl.
Die XIV: IHw^oHHe Kp;i;a aoy X:
Exaltatio s. crucis dupl.
H ^atfpniHa: Et Cy-
priani.
Die XVIII : Tho.ii.oph jjbh : Theodorae
virginis.
Die XXI: Maiirl; aiuia h eh.iHCTa
r loy X : Matthaei apostoli
et evangelistae dupl.
Die XXVII : KoysMH h JJom t>Ha h np i ixi>
3*
Digitized by
Google
20
m i i : Cosmae et Damiani
et reliqu. mart.
Die xxix : OnemeHHe upKBe MnxaHJia
apxiriua jjoy X : Dedica-
tio ecclesiae s. Michae-
lis archangeli dupl.
Die xxx: EpoHHMa npo;>BHTepa hc
;m>y X : Hieronymi pres-
byteri conf. dupl.
Fig. io.
OivTedapi» HMa jvhh - M+.
October habet dies XXXI.
Die IV : 4>paH'racKa hc j^oy X cbo-
Moy pejtoy : Francisci
conf. dupl. suo ordini.
Die xvill : JIoyKH efcjicra aoy X : Lu-
cae evangelistae dupl.
Die XXVI : EBapncTa nona m i i h JJh-
MHrpa m: Evaristi pa-
pae mart. et Demetrii
mart.
Die XXVIII : CHMoymi h Iiio;iH an.ioy
jioy X : Simonis et Iudae
apostolorum dupl.
HoseM^pi, HMa ji,hh./«.
November habet dies XXX.
Die I : Bchxh cthxi> jioy X : Om-
nium sanctorum dupl.
Die II: BcnoMeHoyTHe bchxl oy-
MpBiHHxi>: Commemora-
tio omnium mortuorum.
Die v : EMpnxa Kpajia hc : Eme-
rici regis conf.
Die VIII : CaHanb aHh;ih h HeTHpnxb
m KpoyH^HHXb: Conven-
tus angelorum et quat-
tuor coronatorum.
Die IX : KpmeHHe cnca b' Phmh ji,oy
X : Baptizatio (Dedicatio
basilicae) Salvatoris Ro-
mae, dupl.
Die XI : Map'THHa 6c hc : Martini
episcopi conf.
Die xil : MapTima nnn m: Mar-
tini papae mart.
Die XIV : HBHa 6c hc b TporHpn :
Ioannis episcopi confes-
soris Tragurii.
Die xvin : KpmeHHe IlTpa h Ilim b
Phmh : Baptizatio (Dedi-
Digitized by
Google
— 21
catio basilicae) Petri et
Pauli Romae.
Die XIX : EjiH3a<5eTH Kmepe Kpajia
oyrpcKora : Elisabethae
filiae regis hungarici.
Die XXV : KarapHHH wm m<i • no;ii>
aoy X : Catharinae vir-
ginis mart. semidupl.
Die xxx : Anjipit aiua ,ioy X : An-
dreae apostoli dupl.
JJeKTCfpi» HMa ji,hh • M+.
December habet dies XXXI.
Die VI : HHKoy.iH 6c hc ;ioy X :
Nicolai episcopi conf.
dupl.
Die vii : AMilpoaa 6c hc jy>y X:
Ambrosii episcopi con-
fessoris dupl.
Die vin : 3aueTHe Mpnc jjbh • ^oy X:
Conceptio Mariae vir-
ginis diipl.
Die XIII : Jloyimc abh mh: Luciae
virginis mart.
Die XXI : Tomh an;ia ^oy X: Tho-
mae apostoli dupl.
Die XXV : Poh'crBO Xbo aoy X : Na-
tivitas Christi dupl.
Die XXVI : CTHiiaHa npsora wi ^oy x :
Stephani protomartyris
dupl.
Die XXVII : Ilima aiua h (^h.iHCTa
;«,oy X: Ioannis apostoli
et evangelistae dupl.
Die xxvill : ( Whxi, m.i ■umi» : Sancto-
rum infantium.
Die XXXI : Cc.iBCCTpa nnn hc: Sil-
vestri papae conf.
In his electis Kalendarii festis ani-
mum intende, quaeso, ad commemo-
rationem Cyrilli et Methodii, quae
sub decimo quarto Februarii notatur,
deinde praecipuorum quattuor Sanc-
torum Hungariae memoriam respice:
Vladislai vigesimo septimo Iunii,
Stephani regis apostolici vigesimo
Augusti, Emerici regis quinto No-
vembris et Elisabethae undevigesimo
Novembris. Omnes quattuor sub eis-
dem diebus etiam in Kalendario,
quod missali glagolitico, anno 1483
impresso , praemittitur , nominantur.
Sed cum festum s. Stephani regis
apostolici per totam dioecesim Za-
grabiensem, quae maximam partem
Croatiae et Slavoniae amplectitur, du-
plex habeatur, quod nostro in codice
utpote atramento, non minio descrip-
tum, simplex ponitur, iam hinc conclu-
dere licet codicem Hervoiae nequa-
quam intra fines Croatiae confectum
esse, sed in Dalmatia lucem aspexisse.
Digitized by
Google
22
Neque vero praetermittendum esse
censeo in Kalendario festum Resur-
rectionis Domini seu Pascha ad vi-
gesimum septimum Martii diem re-
ferri. Quod cum festum sit mobile,
et tamen a scriba codicis certo diei
adscribatur, consentaneum mihi vide-
tur affirmare, aut illo ipso quo codex
scriptus sit, aut certe proximo anno
festum Paschae in diem vigesimum
septimum Martii cecidisse. Iam si
libros, quibus dies Paschae per varia
saecula determinatur, consulturus es,
ex omnibus disces, opinor, initio sae-
culi decimi quinti Pascham bis tan-
tum ad vigesimum septimum Martii
diem quadrare: anno scilicet MCDVII
atque anno MCDXVIII. Quoniam ve-
ro, ut supra dixi, ipse Hervoia dux
anno MCDXV mortuus est, neque
probari potest codicem nostrum alio
tempore, quam vivo duce, scriptum
esse, dubium non est, quin prior
annus praeferendus sit. Itaque si
Kalendarii nostri adnotatio Paschae
quidquam valeat,*) equidem codicem
anno MCDVII confectum esse conten-
derim.
CAPUT VI.
Argumentum partis posterioris.
Altera pars codicis, quae Pro-
prium missarum de Sanctis amplec-
titur, eadem plane singulorum men-
sium festa exhibet, ac Missale vindo-
bonense glagolitae Novakii, quae
haud scio an operae pretium futu-
rum sit, singillatim enumerare. Ag-
men ducit in mense Novembri vi-
*) Consulto hoc utor verbo, quia non
me fugit in veteribus martyrologiis per-
saepe „Resurrectionem Domini" ad 27 d.
Martii, duobus diebus post Annunciationem
S. Mariae, quae 25 Martii celebratur, re-
ferri. Qua de re videsis Gerberti Monu-
gilia sancti Andreae, quae iam supra
notata est; deinde 11. Oo CaToypHHHa
ltpiHHKa : Sancti Saturnini martyris
1 49 a. Sequitur : B cth ahl AH^ptf»
aiui(a) : ipsum s. Andreae apostoli
festum 149C. — Festa autem De-
cembris haec sunt: JXeKTtfpa VI: Hh-
Koy.ra HCiioirlvHHHKa : Nicolai confes-
menta veteris liturgiae alemannicae, ed.
anno 1777, I. 459, 472, 485, 494. Itaque fieri
potuit, ut etiam noster codex, auctorita-
tem veterum librorum manuscriptorum se-
cutus, diem resurrectionis non ad suum an-
num referret, sed pro solito more poneret.
Digitized by
Google
23 —
soris i5ob. — Ila ,un> cro AMopo:iHf:
S. Ambrosii 1 50 c. — JJeKTedpa X :
^manca hciiiuh (rectius vind. cod.
Jmiaea): Damasi confessoris 150C. —
JJeKTedpa XIII: .loyiuie ;\m\: Luciae
virginis 150 d. — Jla ;un> cro Tomh
an.ia : S. Thomae apostoli 150 d.
Festa Ianuarii: EHBapa XIV:
<I>h.ihiuiI> iiiih : S. Felicis papae (!)
151 a. — EHBapa xvm: TIpHCKH jmi:
Priscae virginis 151 b. — MaiipHiuil;
h jMaip^TH ;> Apoy.3KHHoio : Mauricii (!)
et Marthae cum sociis 151 c. —
EHBapa XX: <I>ad'fiia 11 IlledVr^fiia:
Fabiani et Sebastiani 1 5 1 d. — Eh-
Bapa XXI : Arnne m\ : S. Agnetis
virginis I52a. — EHBapa XXII : Bh-
Hoh'iui h HacTacnh: Vincentii et Ana-
stasiae 152 b. — EHBapa XXIII: ]\Ie-
pcH^iurhiiH ,hbh h mmhhuc: Emeren-
tianae virginis et mart. Additiir ru-
brica: doy:in mhhl bhiiio k^ko Ha ^,hi>
ctc UpncKH 152 b. — lla odpanje-
hhc lliua na Bfpoy: In conversione
s. Pauli 152 c. — EHBapa XXVIII:
Jlpoyre Arnne (miss. nov. jpoyroMb
AniHe): alterius Agnetis 153 c.
Festa Februarii: Ha OMHineHiie
dpne: In purificatione B. M. V. Hic
additur rubrica de benedictione can-
dellarum: Ci>pinHB'nie repuoy nin> 06.it-
MCHI> OCC' II.iaHHTC H c' '/KaKHH oo.itMe-
hhmh iipHCToyiiH npeji, 0.1 rapi» o.ibhth
ciuiLue 154 d. — Ka jfnni: Ad mis-
sam (Novak. k mhch) 155 b. — Ha
;uib cro Ixia;KHl>: S. Blasii I56a. —
Ha ;un> cthc AraTH ^ihi: S. Agathae
I56b. — Ha jhi> ( 1 Ko.incTHKH ;u>n:
S. Scholasticae virg., additur c;ioy;KdH
hiuh ot ;u>i» 156C. — Ha ;uu> cro
BajTeH^THiia MMmca: S. Valentini mart.
156 c. — Ha iiptcTo.ii> Hrpa: In ca-
thedra Petri I56d. — MaTne an.ia:
Mathiae ap. 157 b.
Festa Martii: Mapqa Vli: Ilep-
iicth h IImhuhth (miss. nov. TTepno-
Toye h <I>e.mnHTaTH): Perpetuae et Fe-
licitatis 157C. — Ha cthxi, XL mmhkt>:
Quadraginta martyrum 157 d. —
Mapqa XII : Tpropa min: Gregorii pa-
pae 157 d. — Mapiaxxi: I>eHe;uiKTa
oina: Benedicti abbatis 158 b. — Ila
djiroBfiueime dpne: In Annunciatione
B. M.V. 158C.
Festa Aprilis: Anpnjia XIV: Th-
dopmi h BajepnfHa h MaKCHM(a): Ti-
burcii, Valeriani, Maximi 158 d. —
AnpHJia XXIII : Reophnf, mukr: Geor-
gii martyris 159 a. — AnpHjia XXI V:
A^aadepVa : Adalberti 159 b. —
Anpnjia XXV : MapKa ekiHCTa: Marci
evangelistae 159 b. — Anpnjia xxvm:
BHTiunf, MMHKa: Vitalii martyris 159C.
— Ha ,t,hi> cro IlTpa peja npo;i,HKi> h
Digitized by
Google
— 24 —
M i mKa: In festo s. Petri ord. praed.
et mart. 1 59 d.
Festa Mai: Mat I: nn.iima h
liKOim: Philippi et Iacobi 159 d. —
Mat III ,hhi> : OopiTOHHc Kp;i;a: Inventio
crucis i6oc. — Ha ;i,Hb cxaro Knp^Ka
Moy T iCHHKa: Cyriaci mart. 161 b. —
Ha jwh cro IlBHa npia jiamKa npara:
S. Ioannis ante portam Latinam
161 c. — Mat VII : JJoyHMa 6ci;na h
MMKa: Doimi ep. et mart. (etiam in
miss. nov. legitur) 161 d. — Mat VIII :
Cro MnxaHJia apxuh.ia: S. Michaelis
archangeli, additur rubrica: mhhi> <5oyAH
kko h b noHOB.ieHHe ero, H^HaM^nie
IltCHH nO eil.lHH MHMO H^OyiUC A^HMO
ai 2. — Mat x: Top^AHlma h Ebhh-
MHxa: Gordiani et Epimachi 161 d. —
Mat XII : Hepnli h ApxH.wfe h Hoh'-
rpaunt: Nerei, Achillei, Pancratii
162 a. — Ha cthc IIoh'uh1;hh abh
(miss. nov. Ha cre no r reHUHf,iiH) : S.
Pudentianae virg. 1 62 b. — Ha cro
OptfaHa niin: S. Urbani papae 162 b.
— Ha cro JlH<5epH r Ii HcnBjjHHKa: S. Li-
berii conf. 1 62 c.
Festa Iunii: HiOHa 1: Hhkomc-
AHt h K)cth (sic! sed miss. nov. K)-
CTHHa): Nicomedii et Iustini 162 d. —
HiOHa (II) : MapnejiHHa, n r rpa h Epaana
(miss. nov. ApacMa) : Marcellini, Petri
et Erasmi 1 62 d. — HiOHa IX : nptMa
h ne.iHHHf>na (miss. nov. IIpHMa h <I>e-
jiHHHHa) : Primi et Feliciani 1 63 a. —
Hma XI: BapHatfn aiuia: Barnabae
apostoli i63 b. — Hma XII: Ba-
cnjini h np^ixL wi (miss. nov. Bacn-
jH^a h Hariopa h x InpHHa h Haaapa):
Basilidis et caet. mart. 1 63 c. —
HiOHa XIII : Ahtohh* HeiiBjuiHKa pe^a
MajHX tfpan,: Antonii conf. ord. min.
1 63 c. — HioHa XV : Bn^a h Mch'-
AOCTa h KpcTeii'uHo (miss. nov. Kp'-
CTaHune): Viti, Modeti et Crescenciae
i64b. — HiOHa xvm: Map i ie.ia h Map-
qejmtHa (nov. MapwjHHa) : Marcelli (!)
et Marcellini 1 64 c. — HiOHa XIX :
EpBacHf» (miss. nov. RepBacHl;) h npo-
Tacnf: Gervasii et Protasii 164 c. —
Ha bhIihjihio cro Hinia KpcTHT.ia: In
vigilia s. Ioannis baptistae 1 64 d. —
Ha poHCTBO cro HBHa KpeTJia: In na-
tivitate s. Ioannis baptistae 1 65 c. —
HiOHa XXVI : HBHa h HB.ia: Ioannis
et Pauli i66c. — Ha cro JltoHa:
S. Leonis 166 d. — Ha bhIih.ihh)
aiuoy HTpa h nB.ia: In vigilia apo-
stolorum Petri et Pauli i6ya. — Ha
ctoio aii.ioy nTpa h niua: S. aposto-
lorum Petri et Pauli, cum hac ru-
brica: paaoyMHO (Joy^H w b ch ahb
hc 6ma hh c^ho cnoMeHoyTHe ot cro
HaBJia, ape opiwc on'mn b CH-fc ^Ba
(brjtfia, hh ohho cnoMeHoyTHe oa cro
Digitized by
Google
— 25
ITiuia, apo mhht» fl])'i\itu co 167 d. —
Uhiomohoytho <to Iliua: Commemo-
ratio s. Pauli 1 68 c.
Festa Iulii: lO.itt (II): llpoqeca
n MapTirhna: Processi et Martiniani
169 b. — lli» oirraooy an.ioy Ihpa 11
Iliua: In octava app. Petri et Pauli
169C. — Hiairfei X: vn 6pn» mm • 11
Poy<i>hhh jim h iipMiixi» M'i: Sanctorum
septem fratrum mart. et Rufinae virg.
et caet. mart. iyoa. — HXrfrft xili:
MaprapHTH ;um: Margaritae virg. 170 d.
— Ila jjhl (To lvoypiiKa 11 JIhth (sic!
nov. miss. K).ihth): Cyrici et Iulitae
171 a. — Hiojit XXI: IlapacKiio ;uui
h m*i (miss. nov. UpaicViuH jbh h
mhhuo): Praxedis virg. et mart. 171 b.
— Hiojitli XXII : Mpne Maivuuf»nH:
Mariae Magdalenae 171 b. — Hio-
jrfei XXIII : Ano.innapa: Apollinaris
171 c. — Hioatt XXV: T>Kona an.ia:
Iacobi apostoli 1 7 1 d. — Additur ru-
brica: P"hh opn KpeTonopoy au.i •
hiuh Ha lniliH.mio au.n» : Dic oratio-
nem Christophoro 172 a. — Hio-
jrfcfc XXVIII : Ha:mpa h T Ie;iHoa (miss.
nov. IJc.iea) h np*ixi» muchhki»: Nasa-
rii et Celsi et caet. mart. 172 b. —
Hiojrfet xxix : <I>e;mmif» h iipuxi» w\
(miss. nov. Hiojitt XXX : <I>o.ihuh f»
1111H h CnMii.iHUHf 4>aoyniTHiia IVha-
Tpnua m t ihkt») : Felicis et reliq. mart.
172 b. — Hiojift XXX (miss. nov.
XXXl): Aoiona h ('nHnna (miss. nov.
Cnirhna): S. Abdonis et Sennen 172C.
Festa Augusti: ABroycTa i: Ov;m
llrpn an.ia h 4 KpoyiiHiiu» (miss. nov.
Kpoyif hiiiui) : Vincula Petri ap. et 4
coronatorum i72d. — AoyroycTa III:
OdpfTOHiie Oiiiiiaiia 1 MHKa h iipnxi»
(miss. (YhnaHa iiiih): Inventio Ste-
phani protomartyris et caeterorum. —
AsroycTa v: ;IoMininKa hhiiuh: Do-
minici conf. I73b. — AuroycTa VI:
lIIiiKrra iiiih h ( l>e.iHUHinnMa h Ara-
iiirra : Sixti papae et Felicissimi et
Agapiti I73c. — AuroycTa vii: ,Ioy-
Hara: Donati 173C. — AnroycTa VIII
(sed nostro in codice 8 pro * scrip-
tum, quod viginti significat): KiqrhKa
MMKa h npMxi, mhki»: Cyriaci martyris
et reliq. mart. 1 73 d. — HaBHnepHO
cro Jlonpf, iiua : Vigilia s. Laurentii
174 b. — Hic additur: II ooynji C no-
MenoyTHo ero PoMaHa mh: Fiat com-
memoratio s. Romani. — Ha ji,Hb cto
JIonpfHua: In festo s. Laurentii 174C.
— ABroycTa xi: TnoopuHf» h Coy-
caHa mmki»: Tiburtii et Susannae I75a.
— AsroycTa XII : K.iapn jxnu: Clarae
virginis 175 a. — Afiroycra XIII :
Hno.iHTa h npMxi» mmki» (miss. nov. H
;i])oy;khhh): Hippolyti et caet. 175 b.
— : B HauiriepH iwneconHf o;khho
Digitized by
Google
— 26 —
Mpne ;uui : In vigilia Assumptionis
B. Mariae virg. 1 75 b. — Hic adiun-
gitur rubrica: II ooy;ui cnoMenoyTHe
cro .Tonptiuia 11 cro Euceoirh: Fiat
commemoratio s. Laurentii et s. Eu-
sebii 175 c. — Ha iwnecenne rtpue:
In Assumptione Dei genetricis 1 75 d.
— Ha ofih cro Aranirra: S. Agapiti
I76a. — B ;un> cr<> /IojtoiuiKa hciiiu-
miKa: Ludovici confess. I76d. — Ha
oKirtoy cro JIoBpnua en.int ehe rtjn
ko h na Hera ahi> ci> ciioMeiioyTHeMh
cre Mpne : In octava s. Laurentii
epist. evang. quae in ipso die 177 b.
Iltl CTHXI, MUKI» THMOliit, HllO.lHTa
h IIlHM<noj)Ht>na: SS. mart. Timothei,
Hippolyti et Symphoriani 177 c. —
ABroycTa XXIV: BapmioMtt aiua :
Bartholomaei ap. 177 d. — ABroycTa
XXV : JIojjoBHKa Kpa.ia <i>pana l iKora
(miss. nov. <I>paHnne): Ludovici regis
francici 1 78 a. — ABroycTa XXVIII :
ABroycTHHa rtcKoyna h epeMHTa w\ :
Augustini episcopi et eremitae, mart.
I78b. — AsroycTa XXIX: OycHMenne
(miss. nov. OycHKHOBeiiHe) ivibh Hi>Ha
KpCTTe.ia h c're IIIartHHe : Decollatio
Ioannis baptistae et s. Sabinae 1 78 d.
— ABroycTa (XXX): <I>e.iHUHt h Ab-
juxkth : Felicis et Adaucti 1 79 c.
Festa Septembris: OeKTertpa 1:
< 1 thxi> XII rtpn> h (to h cro (sic !)
Eliiun (miss. nov. Eliiua) oirra: Sanc-
torum Duodecim Fratrum et s. Ae-
gidii abbatis 179C. — CeKTertpa vili:
Pohctbo (miss. nov. pouucTBo) C)\w:
Nativitas Dei genetricis 179 d. —
BciioMeHoyTHe cro A;ipHiHa : Com-
memoratio s. Hadriani i79d. — Ha
cro ToproHa wuux: S. Gorgonii mar-
tyr. 180 d. — Ha cthxi> mukl Hpora
h Auninra: SS. mart. Proti et Hya-
cinthi 181 a, cum rubrica: hiuh hio-
Jitt Ha jun, cra.ro IIpo i ieca h A*ihh Ta.
— Ha b;ubh;kphho cro Kpini;a: In Ex-
altatione s. Crucis 181 a. — Cno-
MciiovTHe cro KopHt.ia h T Ia6pntna:
Commemoratio s. Cornelii et Cy-
priani 181 b (in miss. nov. non le-
gitur). — Ha ahi> cro HhkomcjhI;
MMHKa : Nicomedii mart. 181 d. —
CeKTe6pa XVI: JIoyhho h Hcmhhh^hh
(miss. nov. IleMHHHtHii) h Oy<i>eHHe
(miss. nov. Eoyoenne) muhuc : Lu-
ciae et Geminianae (!) et Euphe-
miae 182 a. — B HaimMepHc Marht
eh.icra : In vigilia Matthaei evange-
listae 182 a. Mox sequitur rubrica:
Aiue ^hb cthxi> m i ihki> EoycracHt (miss.
nov. EoycTannt) h apoy;KHHH ero npn-
,U v n> B HJIH). 6oy,T,H CnOMCHOyTHC ot ctiu»
Ha BMpHH H Ha lOTpHH H Ha MHCH : Si
festum ss. mart. Eustachii et soc. in-
ciderit in dominicam, commemoratio
Digitized by
Google
27 —
Sanctorum fiat in vesp. et mat. et in
missa 182 c. — Ha jiuh cro Marff:
In festo s. Matthaei 182 c. — Manpn-
mif> (miss. nov. Maoypnuni) 11 np T nixi>
m<ihki>: Mauricii et caet. mart. i83a.
— Hnnpnf.ua oei; • m i i . n IOcthhh ;u>:
Cypriani episcopi martyris et Iusti-
nae virg. 1 83 a. - CeKTetfpa xxvii :
Koy^ui 11 ^rtrl.iia 11 npMxi» m i hiici>:
Cosmae et Damiani et reliq. mart.
i83b. — CeKTetfpa XXIX: Kpmeime
<u;i;nora Mnxan.ia apxuft.ia: Dedicatio
(baptizatio) b. Michaelis archangeli
i83c. — CeKTedpa XXX (in miss.
nov. XXIX) : EpoHHMa npoauiiTepa :
Hieronymi presbyteri 1 84 c.
Festa Octobris: OxTetfpa IV:
<I>paii'incKa iic: Francisci conf. 184C.
— (Vne IOcthhh: S. Iustinae 185 a.
— Oicretfpa VII : Oepra, llaua, Mapica
111111 11 npouxi, M4 : Sergii, Bacchi,
Marci papae et reliq. mart. 1 85 b. —
OitTetfpa ix: r T/hoHH;KHf h npnxi, (miss.
nov. r ^f>OHH;iarh, FoyiHTHica h E.moy-
Topnf): Dionysii et reliq. 185 c. —
lli> ;\uh cro Kajinirra imn m: S. Cal-
listi papae mart. 1 85 c. — OiCTetfpa
xvill: JIovkh eiijHCTa: Lucae evan-
gelistae 185 d. — Oirredpa xxiv:
KpiicaHTa h ^apnf: Chrysanthi et
Darii i86a. — B HamiepV an.ioy Oh-
Moyna h Hioah: Invigilia apostolo-
rum Simonis et Iudae 1 86 b. — Ha
juii» ctoio an.ioy CiiMoyna n Hio;ui: In
festo ss. ap. Simonis et Iudae i86c.
— lla iMi1i.uo i>cnxi> ctiixi»: In vigi-
lia omnium Sanctorum 186 d.
Festa Novembris: HoneM^pa 1:
]>cnxi> ctiixi» : Omnium Sanctorum
187 b. — Ha cthxi> m t ihki> 4 Kpoyif-
hiii;i>: SS. martyrum quattuor coro-
natorum 188 a. — Ha croro Tfo-
^opa m»i: S. Theodori mart. 188 b. —
HoBCM^pa XI : MapTinm <1c hciiivih :
Martini episc. conf. 188 c. — Cro
Meinm Mvn;a. S. Menna mart. i88c.
— HoBeM(5pa xili: JlBHa 11 BpiiKiuif
ock : Ioannis et Brictii ep. 1 88 d. —
HoBeM^pa xix: Ejikuioth: Elisabethae
189 a. Hic adiungitur rubrica: U
XUh ctc KjiKjaocTH nii4'me ne ahmo
(miss. nov. ne i ihhhmo) ot cro IIoh-
iiniHa, ;m iianpmL t itct ce (miss. nov.
,na npiiMiiueTce) 189 b: In festo s.
Elisabethae nihil dicimus de S. Pon-
ciano, sed in proximis legitur. —
HoBeM<5pa xxi: Manpa MMica: Mauri
mart. 189 b. — Ha ji,hi> cthc IJe-
HHJine juhi h M i me: S. Ceciliae virg.
et mart. i89b. — lla cro K.uiMaHTa
m i i: Clementis mart. 189C. — ^poyra
ctc ( I>e.nHiiHTaTH : Alia s. Felicitatis
ib. — HoBeM^pa XXIV: Kpcorona w\:
Chrysogoni mart. 1 89 d. — Ha j[Uh
4*
Digitized by
Google
— 28
rn* luvrapiinii jmi m*i: S. Catharinae
virg. mart. 1 90 a.
In hac mensium et Sanctorum
nomenclatura multum interest, ut
forma nominum accuratius perspi-
ciatur. Vetustissima cum recentiori-
bus commixta invenies. Cum Sep-
tembris et Octobris nomina croatica
forma Sektebar et Oktebar tradi le-
gimus, palaeoslovenicorum ctnTABpk,
quod serbice seu croatice cenTetfpb
et ceKTe(Jpi> pronunciatur, et oKTABpk,
quod serbice OKTetfpt est, in mentem
venit. Sed Novembar proprius la-
tinae formae vestigia premit. Contra
Dektebar palaeoslovenicum ^KABpk
imitatur cum interiecta ad exemplar
verborum cenTAGpk, oKTABpk littera t.
Etiam EHBapb et BepBapb ad palaeo-
slovenicum etio\"apk, fapKK&pw, Ab-
rycT ad aBro\*CTx proxime accedit,
quorum omnium prima origo et
causa graeca est. Graeca vestigia
reperies etiam in nominibus: Mav-
ricie, Evsebie, Avgustin, Avdakt
(Adauctus), nec non in: Mihail, Pra-
ksida, Klimant. Plura tamen latinam
nominis pronunciationem praeferunt,
additis haud raro vel italicis sono-
rum proprietatibus, sicuti: Seb'st'£n
v
(Sebastijan lege), Mar£elin, Marcel,
Pro£es, Celis (Celsus), Sabina, Sikst,
FeliciSim, Simfori^n (lege: Simfori-
jan), A£int, Kalist. Linguae croati-
cae indolem prodit permutatio soni
latini f in sonum p y cuius exempla
haec habes: Pelicita (Felicitas), Pilip
(Philippus) , Pelici^n (Felicianus),
Krstopor ( Christophorus) , StSpan
(Stephanus). Neque discrimen, quod
inter St£pan (lege Stipan), nomen
protomartyns, et Stifan, regem apo-
stolicum Hungarorum, intercedit, si-
lentio praeterire volo, quoniam ex
industria factum esse censeo. Li-
tera s (ui) cum hungarico s in Ist-
vdn cohaerere videtur. Animadver-
tas demum Beatam Mariam Virgi-
nem saepissime „dei genetricem"
appellari: <Soropo,nHua, quod graecam
denominationem -q ftsotoxoc interpre-
tatur.
Digitized by
Google
29 —
CAPUT VII.
Commune Sanctorum, variae missae ultimae partis.
In communi Sanctorum
solitus observatur ordo, cuius
singula capita exponam: Ha
miliii.iMio i aiua (miss. nov. b
HBuepne euiora aiua): In vigilia
unius apostoli ipob. — lla mi-
Iihjihio mho;>hx aii.ii> (miss. nov.
d Hneuopii mikkjiim' an.iMi, Miiea) :
In vigilia multorum apostolo-
Fi g . ii. rum i9od. — Ha poliemie i aiua:
In nativitate unius apostoli 191 d.
Hic additur rubrica: hh;kc imcaHe opu
h ntcmi. eiuiiie h elit, oniniin ue (miss.
nov. onineiiH) coyti, cjhomoy an.ioy h
mho;>hmi, 191 d. (Infra scriptae oratio-
nes et hymni, epistolae et evangelia,
communia sunt uni apostolo et pluri-
buS.) Ha poliCTBO I M'IK H OCK
h.ih inie: In nativitate unius martyris
et episcopi sive pontificis 194 b. —
Ha poVcTBo 1 m i i kh hh ockiil: In
nativitate unius martyris, qui non
est episcopus 197 a,b. — Ha pofc'-
ctbo 1 cTua ot uasMa (miss. nov.
nacK(^) ;mj ncTHKOCTi, kh iniMa HaBJiaiu'-
hc cjoy;i:6e (miss. nov. ^xh H r hc/n,
;jHaMenaHL x ihhi, Bjiainn ot ctiui): In
nativitate unius Sancti a Pascha us-
que ad Pentecosten, qui proprium
officium non habet 198 a. — Ha po-
iictbo MHo;mx' mmki, ot Ba:nia (miss. nov.
nacK(») ^o htkocti, kh iiHMaio (miss. nov.
Ka r i,t» ntcTi>) iiaB.ianfne caoy;i;dt k : In
nativitate plurimorum martyrum a
Pascha usque ad Pentecosten, qui
proprium officium non habent I98b.
Ha potiCHIie MIKKHIXI» MHKI, IIO BCC
nwnue (miss. nov. jf/ro) pa;uui ot i>a-
;jaMi, (miss. nov. iKuiaMint^ ot nacice)
^t) mKCTi,: In nativitate multorum
martyrum per totum annum praeter
tempus paschale 198 c. — Ila po-
Iienne 1 HcmuHHKa h dcinia 11.111 mho-
;,hxi> mhki, (ultimum verbum ut super-
fluum in miss. nov. abest): In na-
tivitate unius confessoris et epis-
copi aut plurimorum 2o3 b. —
Ha poliCHHe 1 HCinuHHKa iie dcKoyna:
In nativitate unius confessoris, qui
non est episcopus 207 c. — Ha po-
heHiie ABaMi>: In nativitate virginum
208 b. — j\Iho3hmi> ;umMi>: Multarum
virginum 209 a.
Huc usque commune Sanctorum.
Iam diversae missae excipiunt, qua-
rum elenchum hic habes:
Digitized by
Google
3°
Mnoa i{ mjiotii oto Tponno: Missa
in honorem s. trinitatis 2 1 1 a. ■ —
Mnoa b wtl cro axa (miss. nov.
npncHTii oro ;ixa m.utl): Missa in ho-
norem sancti Spiritus 2 1 1 c. — Mnca
jipoyra cro axa r.yi co ho 1100 at :
Missa alia sancti Spiritus, quando
alleluia non canitur 211 d. — Muca
b MacTi» cro Kpn;i;a : Missa in hono-
rem sanctae Crucis 212 c. — Ila
BOIIOMCHOyTIIO CTC MpiIO ^BH OT HpII-
uiacTua (miss. nov. ot ripnuiVnit) r u>
poiioTP.a Xua : In commemorationem
b. Mariae virg. ab Adventu usque ad
Nativitatem 2i3 a. — Mnoa na ctiomo-
noynio Mpno ;i,mi ot poiicTim Xua ,3,0
oMinnomrb ^: Missa in commemora-
tionem Mariae virg. a Nativitate us-
que ad Purificationem 2i3 b. — Mnca
(lia) CHOMCHOyTHO CTO 311)110 JUUI 0T T IH-
iuouiit 00 jtapn ;i,o nacKii h ot oKTadn
uothkoctl ;i,o iipimfcTBa raa : Missa
in commemorationem s. Mariae vir-
ginis a Purificatione eius usque ad
Pascham et ab octava Pentecostes
usque ad Adventum 2 1 3 c. — Mnca
Ha CIlOMCHOyTHO CTO Mpiio ^BH OT IiaCKH
&o nTKC/ro: Missa in commemoratio-
nem b. Mariae v. a Pascha usque
ad Pentecosten 2 1 4 a. — Mnca ctoh
Mpini ot iitkocti* ,3,0 npHiuacTBa rHa
(moy;k6h hujh bhhio 2 1 4 b. — Ha jjiil
IIOHOB.lOUIlt UpKBC BaCIi MUIII* HIIHH CO
MOIO OOXO^IIIIMIi ^HCML KpiUOHIlt UpKBO
pa:uui M.iiiTiui MHCTO Ka co roBopiiT*:
In die renovationis ecclesiae totum
officium fit inter anniversarium dedi-
cationis (baptizationis) ecclesiae prae-
ter orationem, cuius loco dicitur ora-
tio . . 214 b. — Ha odxojun ,\\\u
.itra (miss. nov. Ha on"xo;uio rojinno)
KpmciiHf» (miss. nov. nouoiuouirl;) upK-
bo: In anniversario dedicationis eccle-
siae 214C — Ha (jni>) Kpmoiint (miss.
nov. Ha ^ui» iiouoiuoHiit) o.rrapa uiihh
CO UIIIIL »1HC0 KK0 Ha KpIUOlIHO UpKBO
pa:mt opu: In dedicatione altaris of-
ficium fit missae, quod in dedicatione
ecclesiae, praeter orationes ... 2 1 5 b.
[Miss. nov. hoc loco addit: Mnca b'
mctl cthxl hxh;o Tt.ioca hmoyt" cc b"
Mtc r rt: Missa in honorem Sanctorum
quorum reliquiae habentur in loco.]
— Muca cnt Bcaivui sti MpnnixL: Missa
haec communis pro defunctis 2 1 5 c.
— Mnca 3a aiiio b juil 3 hjih 7 h;ih
TpH iI,ccotl : Missa pro animis defunc-
torum die tertio aut septimo aut tri-
gesimo 216 b. — Mnca b ahl 3 h:ih
7 hjih 3o h;ih 40 (miss. nov. addit:
HH:uo;K0HHt oyMpBiiiHX*) : Missa die
tertio aut septimo aut tricesimo aut
quadragesimo 216 b-c. — Mnca aa
junoy i^odxoAUH }im>: Missa pro anima
Digitized by
Google
— 3i —
in anniversario defuncti 2 1 7 b. —
Mnca :ja Ainoy oua h MaTepe: Missa pro
anima patris vel matris 2 1 7 c. — Mnca
;m nopoyi nmx" ce b' m.itbc : Missa pro
illis qui precibus se recommenda-
verunt (in miss. nov. inscribitur sic:
Miica aa uce oyMpBinee) 217 c. — Mnca
naB.iaimia ya Bce jyiie (miss. nov. ;m
bcc BtpHiie): Missa propria pro om-
nibus animabus 217 d. — Mca s(a)
opaTino 11 cecTpn : Missa pro fratri-
bus et sororibus (miss. nov. 11 cecipH
omisit) 218 a. — Mnca ;m Moy;i;a
oyMpYinr: Missa pro mortuo marito
(miss. nov. Miiea aa anioy. ejnoro oy-
MpBinaro) 218 b. — Mnca ;)a ;i;enoy
oyMpiunoy (miss. nov. oyinpiHiiHx') :
Missa pro mortua uxore 2 1 8 b. —
Mnea aa jqnoy oncKoyna oyMp Viner(o) :
Missa pro anima defuncti episcopi
218 c. — Mnca ;m amoy «lciciia h
(miss. nov. melius h.ih) epivl; oy»ip"imia :
Missa pro anima episcopi et (aut)
sacerdotis defuncti 2i8c. — Mnea ;m
noiiOBL oyMp*BniHXL: Missa pro defunc-
tis presbyteris 2 1 8 d. — Mca ;m rioy-
jtoyiuxL b uhmhto})h: Missa pro illis
qui in coemeterio sunt 2 1 8 d (miss.
nov. MHca ya jyne noniiBaioiuHx* b" hh-
MTpn). — Mnca 2 ;m bcc oyaipiuiie :
Missa altera pro omnibus defunctis
2 1 9 a. — Mnca sa mhoic oyMp Vme :
Missa pro multis defunctis 2 1 9 b. —
Mnca aa ;Ke.Tl,ioiuaro (miss. nov. ;ko-
.rtioiunx') noKope: Missa pro postu-
lante poenitentiam. Hic additur ru-
brica: Ako ivio piiML ot t;un;a (miss.
nov. ot t,;;m;a r.ianne) noroyoiiTL 110-
Kope npoce (miss. nov. addit r y>i;o.it
iiiil npiiAorii), Hapelieno e, ano jipdpii
CBHJOUH CBIUOKOYK) a.IH OHL HCMOIII,"-
hiik 110 HiiinixL ^HMinrhxb oyKa;joyeT*
b cpim CBOCML IIOKatHIie. IIIIL HMtll
iicii.iiniTH BacL mhiil npocemoYMoy: Si
quis vocem linguae perdiderit, poeni-
tentiam postulans, constitutum est, ut
si boni testes testati fuerint aut ipse
infirmus per signa poenitentiam in
corde suo ostenderit, sacerdos totum
officium petenti compleat 219 b-c.
— Mnca aa ^inoy ot uora jboht ce ot
cnaceiiHt : Missa pro anima eius, de
cuius salute dubitatur 2 1 9 c.
[Hoc officium in codice Novakii
ultimum est eius libri partis, quae
inter Proprium de tempore et Pro-
prium de Sanctis medium locum ob-
tinet. Et in eis quidem, quae apud
nos a fol. 2 1 1 a usque ad fol. 2 1 9 c
habentur, in codice autem Nova-
kii a fol. 173 a usque ad i83b,
nullum paene discrimen intercedit
aut certe minimum, nisi quod ali-
quot missae locum mutaverunt. Sed
Digitized by
Google
32
noster sine ulla interruptione ita con-
tinuat] :
Mnca n mi>cti> nHh.ioM* : Missa in
honorem Angelorum 219 d. — Mca
(miss. nov. add. b i ii>ctl) o;khoio an.ioy
Ihpa h Iliua: Missa b. apostolorum
Petri et Pauli 220 a. — Mca npoeinn
iiomoiuh ctiixi, : Missa ad imploranda
suffragia Sanctorum 220 a. — Mnca
IipoOHTH IIOMOIUH CTHXL Koy CTUOpiI
(miss. nov. io;i;e Hapcvui) IIiiouchhhh
ima : Missa ad imploranda suffragia
Sanctorum, quam Innocentius papa
fecit 2io b. — Mnca ;*a roneinjixi»
npKW>: Missa pro persecutoribus ec-
clesiae 220 c. ■ — IIpocHTH Miipa (miss.
nov. praeponit: Mnca): Ad depos-
cendam pacem 220 c. — 3a naiioy
(miss. nov. praeponit : Mnca) : Pro
papa 220 d. — Mnca ;ia (Ha) iioyti»
xo,i,einee : Missa pro iter facientibus
221 a. — Mnca ;>a iiPMOiiuiHe: Missa
pro infirmis 221 a. — Mca ephio ;*a
ce : Missa sacerdotis pro se ipso
221 b. — Mnca ;ipoyra epluo aa ce :
Missa altera sacerdotis pro se ipso
221 c. — Mnca rpeTa ephio sn ce :
Missa tertia sacerdotis pro se ipso
221 d. — Mnca ckouh coo.ia;KHe (miss.
nov. 6.iaacHCHHo) n.iTH : Missa propter
tentationes carnis 222 a. — Mnca ;m
rpnxo (miss. nov. rpf,xn) : Missa pro
peccatis. — Mnca ;m uoopniuo: Missa
pro congregatione 222 b. — Mnca
:m cpelieife oj)T*e: Missa pro con-
cordia fratrum 222 b. — Mnca aa
z "oopnme : Missa pro congregatione
222 c. — Mnca 2 ;m rpnxe (miss.
nov. rptxn) : Missa altera pro pec-
catis 222 c. — Mnca b oTiioymeniie
rpiixoin»: Missa in remissionem pecca-
torum 222 d. — Mnca oiTHaiTi ;uh
mhcih : Missa ad depellendas malas
cogitationes 222 d — 223 a. — Mnca
npociiTH c;i;>i> h oyTpiueirh (hoc al-
terum verbum in miss. nov. ut super-
fluum abest) : Missa ad poscendas
lacrimas (et patientiam) 223 a. —
Mnca ; j >a npHf/re.ia: Missa pro amico
223 b. — Mnea ;ia cnceHiie jkhhhxi»:
Missa pro salute vivorum 223 b-c.
— Mca aa odfTiine npntT.m : Missa
pro devotis amicis 223 c. — Mnca
ii])ochth ,i,a;K ; ha : Missa ad petendam
pluviam 223 d. — Mnea iipocHTH
m\ipa: Missa ad petendam serenita-
tem 223 d. — Mnca OTrnaiTi toy i ioy:
Missa ad repellendam tempestatem
224 a. — Mnca (miss. nov. add. Ha-
n.iaiUHa) cro Ai>roycTnna ;»a h;hhhxi> h
;ui MpTiuixi, : Missa s. Augustini pro
vivis et pro mortuis 224 a. — Mnea
2 cro AuroycTHHa ;>a (;kh)bhx ? h Mp "t-
hhx" : Missa altera s. Augustini pro
Digitized by
Google
— 33
vivis et mortuis 224 b. — Mca npo-
th noraHOML : Missa contra Paga-
nos 224 c. — Mnca 3a Koy jiiooo
CKpdb : Missa pro qualibet tribula-
tione 224 d. — Mnca 2 3a i;oy ;nodo
cicpoi*: Missa altera pro qualibet tri-
bulatione 224 d. — Muca 3a upa :
Missa pro imperatore 225 a. — Mnca
aa npa.ia: Missa pro rege 225 a. [Miss.
nov. hoc loco intercalavit missam
pro pugnantibus contra crudeles gen-
tes: Mnca 3a pB x ie npoToy 3:ihx' Hi.poa
fol. 1 69 d.] — Mnca ckobh bcjhc Toy-
rn : Missa propter magnos angores
(dolores) 225 b. — Mnca 3a kg mq6q
iiOTpntfe : Missa pro quacumque ne-
cessitate 225 c. [Miss. nov. iterum
addit missam tempore belli: Mnca bl
BpMe pBaHe fol. iyob.] — Mnca npo-
chth (miss. nov. add. ctc) MoyjipocTH:
Missa ad postulandam (sanctam) sa-
pientiam 225 d. — Mnca npocHTH
irkpe h mq6\w. orpaunt : Missa ad pe-
tendam fidem et caritatem, oratio
225 d. — Mnca npocHTH ovmh.ich f» :
Missa ad petendam humilitatem
226 a. — Mnca npocnra Bepe h jnofT-
bc : Missa ad petendam fidem et ca-
ritatem (miss. nov. rectius ut vide-
tur Bepe h omisit) 226 b. — Mca
npcHTH oyTpiuiCHfi : Missa ad postu-
landam patientiam 226 b. — Mnca
iipociiTH 3a CTanoBHT*CTBo MtcTa : Missa
ad postulandam stabilitatem loci 226 c
(miss. nov. habet hic eandem oratio-
nem cum eodem titulo, sed inferius
aliam, quam inscripsit sic fol. 255 a:
Mnca aa jipffpocTamie rpa^a). — Mnca
3a Tora kh rpHxe cboc Houua: Missa
pro confitente peccata 226 c. — Mnca
3a iieiipnf Tc.ia : Missa pro inimico
226 d. — Mnea 3a TBopeiunxh hmi>
a.i'Moya;Ha : Missa pro facientibus no-
bis elemosynam 226 d. — Mnca 3a
npnfT.ia b' oy3H 6,T,ma (miss. nov.
coyma) : Missa pro amico incarce-
rato 227 a. — Mca 3a njiaBaiomnxb
b KopaojHXb: Missa pro navigantibus
in navibus 227 b. — Mca 3a hc-
njo^HO BpnMe cko3h TJia^h i Missa
tempore sterilitatis propter famem
227 b. — Mnca eraa ckoth Mpoy :
Missa tempore mortalitatis anima-
lium 227 c. — Mca erjia nm Mpoy:
Missa tempore mortalitatis hominum
227 c. — Mnca 3a pe^i> : Missa pro
ordine 227 d. — Mnca 3a jfTHO 3O0-
pnme 6hcko)iih : Missa pro aestiva
(annua) congregatione episcoporum
227d-228a. — Tepn;oy CBpuiHB^me
Ha CTHnaHL &Hh 3HMHaTH CO.lI> H 300L .
mth .iCTCHHe : Tertia finita in festo
s. Stephani fiat exorcismus (seu be-
nedictio) salis et avenae, lege lita-
Digitized by
Google
— 34
nias (in miss. nov. ita: Ha cro Crfe-
naiia ^iKOHa (Libhth cojib h 30«ji>)
228 a. — Ha ,hhi> cro HBHa no Tpn,H
3HMHaTH bhho : In festo s. Ioannis post
tertiam fiat exorcismus (benedictio)
vini (miss. nov. Ha jun> cro IlBHa
anjia h eliiiHCTa no mhch CLibth bhho)
23o a. — Ha e<j>H<MHHK) Ha iotphh
peKffle : In Epiphania in matutino :
Te deum laudamus. Deinde exor-
cismus aquae incipit sic : IIotomb
3HMHaTH Bojjoy noHeHoymb 23 1 a. (In
miss. nov. 260 c hoc titulo : t Ihhi>
(ubhth BOji,oy Ha KpmeHHe me.) —
M.ITBa 110,3,'CTpHIHH BJttCH OTpOTOTH :
Oratio ad capillos pueri tondendos
233 d. — M.iTBa 6.IBHTH cojb h bo-
^oy BcaKoy Hejyiio : Oratio ad bene-
dictionem salis et aquae quavis do-
minica 234 b. — 3HMHaTH MJiflHne,
noHB Hap^eTb HMe eMoy peKH (miss.
nov. 3HMeHaHHe m.iahub etc.): Ad ex-
orcismum infantis (est ordo baptis-
matis), sacerdos det ei nomen di-
cens 235 a. — B (miss. nov. ad. CToy)
co(5oToy x iHHb KpiueHnt : S. Sabbato
officium benedictionis (baptizationis)
236 a. Hic legitur rubrica: Kko o6h-
Man e npnjoyTb k bo^h o6jineHH b*
koth nnn h tkrkeh h o^HAoyT' 10 7
KpaTb noiome. — M.iTim 6jibhth np-
CTeHb: Oratio ad benedictionem an-
nuli 240 a. — Iltc . aHhjiCKa Ka noe
ce Ha MHCH : Hymnus angelicus, qui
in missa cantatur, cuius initium hoc:
CjiBa Ba BHnmHX 6oy Ha 3cmjih MHpb
(Gloria in excelsis deo) 241 a. —
Aliud canticum: Th CHe ejufflopofeeHH
Hce Xe (Domine fili unigenite Iesu
Christe) 241 b. — IIfcc.aii.icKa: Can-
ticum apostolorum, quod incipit: Bi-
poyio b eji,Hora 6a, oi^a BceMoroymera
(Credo in unum deum, patrem omni-
potentem) 241 c. — IHeKBeHiprfe 3a
MpTBHXb jjnie : Sequentia pro animis
defunctorum 241 d — 242 b, quae in-
cipit JjHb rH^Ba : Dies irae. — Mnca b
i iacTb mo)kh rHe : Missa in honorem
passionis domini 243 a. — Mnca 3a
rptxH : Missa pro peccatis. Finis co-
dicis.
In hac missarum farragine codex
Hervoiae cum missali Novakii op-
time convenit ea in parte, quae a
fol. 219 d usque ad fol. 227 d perti-
net, quia omnia fere, quae in nostro
codice inde a missa in honorem an-
gelorum usque ad missam pro mor-
talitate hominum dicenda continuan-
tur, eodem .paene ordine etiam in
libro Novakii redeunt. Tene tamen
has missas ibi superiorem locum oc-
cupare, quippe quae illis, de quibus
supra diximus, praecedant. Leguntur
Digitized by
Google
— 35
enim fol. i63a usque ad fol. 1720!,
quas ibidem uno tenore, a folio nempe
173 a usque ad fol. i8oa, aliae ex-
cipiunt, quarum nos, huius codicis
ordinem secuti, in argumento folio-
rum 211 — 216 mentionem fecimus.
Demum orationes atque officia,
quae nostro in codice agmen clau-
dunt, etiam in missali Novakii in
fine codicis leguntur, ubi missas de
communi Sanctorum excipiunt, ne-
que cum nostris ubique congruunt.
In utroque enim codice alia de-
sunt, alia nova dantur. Orationum
de tondendis capillis, quas noster
fol. 233 d — 234 b praebet, missale
Novakii nullum usum fecit. Etiam
missa in honorem Passionis Domini
in libro Novakii abest, sed in edi-
tione anni 1483 revertitur una cum
nonnullis aliis orationibus. Contra
missale Novakii fol. 264 orationem
ad benedictionem leguminum affert,
quam in codice Hervoiae non rep-
peri. Inscribitur sic : Mjrrim (J.ibhth
r>apoapoy m comhbo: Oratio pro bene-
dictione Barbarae et leguminum. In
oratione re vera s. Barbarae mentio
fit hisce verbis: h Tetfe rn npnjieacHo
mjimi>, jja f 6jiBHnra cne BapeHHe cjkc
6&m Bap'6apa poyKOH) CTe HiojraiHH b'
TaMHHiiH 6hb'ihh. nnmoy npniTb : „Te
domine supplices exoramus, ut haec
legumina (opsonia) benedicas, quae
b. Barbara manu s. Iulianae, cum in-
carcerata erat, cibum sumpsit." Pro-
ximis eiusdem orationis verbis etiam
narratio biblica de Esau tangitur.
Demum in codice Hervoiae sequen-
tia abest, quam missale Novakii fol.
267 a Pascha usque ad Ascensionem
cantandam esse dicit, cuius prima
verba haec sunt : BcKpce Xc c xopoyr'-
bok) : Resurrexit Christus cum vexillo.
CAPUT VIII.
Quaedam peculiaria nostri codicis.
Quamquam iam satis superque de
argumento libri locutus sum, tamen
ad explicandam magis etiam natu-
ram codicis nonnulla adhuc addere
velim. Constat ritus ecclesiasticos
antiquissimis temporibus non adeo
omnibus in rebus conspirasse, ut
non diversas consuetudines mores-
que populares respicere liceret, quos
ecclesia connivens et bene sapiens
Digitized by
Google
36 -
auctoritate sua sancire non dubita-
vit. Ita factum est, ut vel in missali-
bus quaedam peculiaria, consuetudi-
nes populi illustrantia, continerentur.
Et quidem permultarum nationum
antiquus erat mos, ut primam pue-
rorum detonsionem variis modis ce-
lebrarent, cuius usus apud Slavos
meridionales, praecipue in Bosnia,
nostris adhuc temporibus perseverare
dicitur, neque dubium est, quin idem
ille mos saeculo decimo quinto late
per Dalmatiam, unde codex noster
originem ducit, viguerit. Constitutio-
nes synodales antistitis antibarensis,
Andreae Zmaic, anno 1674 factae, pro-
hibuerunt, quominus sacerdotes, „ri-
tum primos tondendi capillos pueris
puellisque exercerent", Farlati illyr.
sacr. vil, 168. Eundem morem, apud
Serbos et Croatas „£i£ano kumstvo"
appellatum, etiam apud Bulgaros late
obtinere testatur Miletic tomo 11, parte
II, pag. 209, libri, qui bulgarice Sbor-
nik (CtfopHHKt) inscriptus Sophiae
a. 1890 editus est. Itaque non mira-
beris, credo quod sub auspiciis nutu-
que ecclesiae Romanae iam dudum
oratiunculae, quibus ille mos gentilis
consecraretur, componebantur, quem-
admodum ex Ordine Romano, Sa-
cramentario Gelasiano, libro de Sa-
cramentis Gregorii Magni aliisque
testimoniis colligitur. Verum tamen
orationes, quae si nostro codici fides
habenda est, apud glagolitas Dal-
matiae et vicinarum regionum ad
primam capillorum tonsionem legi
solebant, ab omnibus quas in libris
latinis repperi, prorsus abhorrent.
Videsis Benedictionem puerorum,
quando capilli eis primum incidun-
tur, publici iuris factam in Sacer-
dotali, edito Venetiis anno 1 560, fol.
206. Quare has tres oratiunculas in
lucem proferre decrevi :
M(o)j(H)TBc1 nOflV/rpHlUH BJIUCH OTpOMOTH.
Op(a)n(id;).
Bmhhko, r(ocnoa)H[ 6(oac)e o(Ta)uB
H(a)m(H)xb, aanoB^AtBB ABpaaMoy p(a)-
6oy TBoeMoy Mejixnci^Koy npHmaj^-
moy Ha 6ji(arocjiOBe)HHe h nocTpn»e-
HHe an(ocTo)jB oyq(e)H(H)KB tbohxb,
jjaB* hmb BjiacTB h Bipoy CJIOBHHVKOy.
Th rce t(ochoa)h ceMoy p(a)6oy TBoe-
Moy • HM(e)p(eKB) • no^an MHcajiB .nodpo-
j^iTeji^Hoy h ac(H3)aHB dji^aJroji.tTHoy,
ji,a ^0J^ , 3anoB(t)ji 1 H tbohmh ^HBeTB h
cxpaHHTB TBot h cuojtotfHT ce j^ecHHua
TBoero j^ocTotHHt h npeMJioyMoy ji,aH
ceM(oy) p(a)6oy TBoeMoy • HM(e)p(eKB) •
Digitized by
Google
— 37 —
6ji(arocjiOBe)H f ne, keko ch j^ajib np(a)-
B(a)ji,HOMoy CeMHOHoy npntM^moy r(o-
cnojj,)a Ha poyun cboh. r(ocnojio)Mb
H(a)m(H)M\
Bjra.a.HKO r(ocnoji,)H 6(o3K)e H(a)nib,
nOHaH* M^JIOB^Ka 06pa30ML CBOHMb C
A(oy)moy CMHCjiHoy h c' T&iOMb 6j(a)ro-
Jl^H^HHMb CBpmeHOMb T060K), W T^JIOMb
nocjioyacHTb cMHCjiHOMb h ,n(oy)mH, Tjia-
Boy a:e Ha MHO^acTBHt oyTBpfcb 3acToy-
naioiub Jipoyrb jipoyra, Bjiacn m,e no-
KpHJIb ecH w hc BptaHT' ce 3H(a)M(e)-
hhc TBoe, a Bce oyjjh ero oyTBpjjn
BcfeMb 6ji(a)ropeji,HeMb TBOHMb r(ocno-
ji)h. Th 6(oac)e c(bc)th aan^B^jijkMb
H3a6paHHMb an(ocTo)jiOMb TBOHMb II(a)-
BJiOMb npHmajimaro k H(a)Mb p(a)6a
TBoero nocTpnmH BJiacn ero, h nm
eMoy Bcarjta npnqecTHTH ce 3an(o)B(fe)-
j^eMb TBOHMb h oyrojiHa T(e)6n tbo-
pHTH j$jih 6ji(a)rHMH.
OojIHHHTb BJiaCH Ha KpHffib pOKH
nc(a;uiMb) • XB(a)jiHTe OTpoiiH.
Te M(o)jiHMb t(ochoji)h 6(oa:)e cn(a)-
CHT(e)jiK) H(a)mb 6ji(arocjio)BHBmaro ot
HCTjrfcHHt 3KHB0T MOH KOyHHO jia CHH-
j^eTb 6j(arocjiOBe)H f hs tboc Ha rji(a)-
Boy ceMoy pa6oy TBoeMoy • HM(e)p(eKb) •
K(a)KO 6ji(arocjio)BH ,H(a)B(H)aa poyKOio
np(o)p(o)Ka TBoero CaMOHJia, T(a)KO
6ji(arocjio)BH cero p(a)6a TBoero poy-
KOH) MOeH) rptfflHOH) H HOfflJIH Ha-Hb
jl(oy)xb c(bc)th tboh b uoneTufk BJiacb
ero nocntmeHHe Tejiecn h HcnjiHCHHe
j^o6po j^apH ji,o CHj^HHb ero CTapocTH,
h jja oy^pHTb 6ji(s)rsit ajmMOBa b'
Ep(oy)c(a)j(H)Mt c(Be)rfeeMb Bce j(hh
acHBOTa CBoero • h j^an eMoy tbophth
oyrojjHat T(e)6n j$jih 6ji(a)rHMH, kc
oyroTOBajib ecn eMoy h ji,a b hhx' xo-
jjHTb • T(ocnoji.o)Mb.
Omnes tres orationes graeco ex
fonte profluxerunt, ex Euchologio
scilicet ecclesiae graeco - catholicae,
cuius versio palaeoslovenica apud
omnes Slavos ecclesiae orientalis
iam dudum in usu erat, ubi rituum
qui circa baptismum versantur par-
tem efficiebant. Notum enim est ac-
tionem baptismatis pluribus ex par-
tibus constare, veluti ex baptismo
ipso seu mersione, ex unctione, ab-
lutione, denique ex detonsione ca-
pillorum, quam tptxoxooptav Graeci
appellant. Huic ultimae baptismatis
actioni Euchologium Goari duas
tantum preces proprias esse vult,
quas etiam in Euchologium magnum,
Venetiis anno i863 reimpressum,
receptas esse video. Similiter in
variis libris slavicis, qui de ritibus
ecclesiae orientalis tractant, tam ma-
nuscriptis quam impressis, duarum
potissimum orationum mentio fit. Est
Digitized by
Google
38 -
tamen ubi etiam tertia oratio tam
verbis graecis quam versione sla-
vica reddatur. Haec quae raro oc-
currit, in nostro codice, nec non in
Euchologio sinaitico, quod in mo-
nasterio montis Sinai repertum at-
que e glagolitico fonte cyrillicis cha-
racteribus rescriptum Geitler anno
1882 ediderat, primum locum occu-
pat. Graece autem in codice, qui
Euchologium Porphyrii inscribitur,
atque Petropoli in bibliotheca impera-
toria publica servatur, eadem illa se-
cundo loco legitur. Unde Bytschkoff
eiusdem bibliothecae director, atque
Krassnoselcoff, professor historiae
ecclesiasticae Odessae, viri clarissimi
et merentissimi, textum accurate de-
scriptum mecum communicarunt.
Oratio prima, ex Euchologio Por-
phyrii repetita, graece sic habet :
Ecfy-q stspa sic zpvxo%QOpiv.v.
Asaicota xopts, 6 ftsoc t<ov xatspcov
iQjidiv, 6 svrstXd{i.svoc 'Appdjx xslpat r^v
%s<paX*qv toO aoo ^spdxovtoc MsX/tas8sx,
6 TCapaysvoiJLSVoc sict rj EdXoyity *at xo6-
pq. td)V dytcov aoo dxoatoXcov xat (xafl-Tj-
t(bv, xat 8a>p7]ad|jLSVoc a6totc dvtt tcbv
tpt/cbv ictattv xat Xoyooc (Jista86asa)C ' ao-
toc xat t(j> 8o6X(p aoo icapda/oo Xoyta-
|jlo6c 8txatoaov7jc *al TuoXttstav svdpstov,
tva xatd tdc svtoXdc aoo 7uoXttsoad(Jisvoc
xat td sddpsatd aot rcotTjaac a&a)^ xat
sx 8s£ta>v aoo 7uapaatdasa>c ' tcj> 8s/o-
jisvq) ictattv (vl. melior ^pt/ac) 8a>p^aat
xat a6tffi soXoytav 'fjv s8a>p^aa> t(p 81-
xat(p 2o{JiS(bv, 8s$ajisv(p sv dyxdXatc t6v
xoptov.
Versionis slavicae vetustissimum
specimen Euchologium sinaiticum ex-
hibet hoc:
MoAHTBA N4 nOCTpH^C€NH€ BAdCOMZ
WTpOHAT€t
Ba^a^iko rocnoAH bohc* OTkiik na-
uiH)f% 9 ^anoBt^aB^i flBpaMoy nocrpt-
i|iH iwaB* paBoy TBOCMoy MeAkjf \\ct\t-
ko\% npHiue^uiio Na EAarocAOBeNH* h
nOCTpHWfNH* CBATXIJffc anOCTOAfc TBO-
HJffc H 0\*H6NHK£, H A^KX HMX B£
BAacx m^cto B^fep* h cAOB€ca no A*"
tNkio (nisi rectius no^a^NHio) . t*i h
ciMoy paBoy tbocmo\" noAawAH M*ic<\k
npaBe^fcN* H KH3Nk AOBpOA^T^AkNft,
Ad no ^anoB^A 6 ^* tbohmx hchb*
h oyroA^Na* tbo* cxTBOpk c%noAO-
bhtx ca cto^nh* TBO€ro A^Naaro, a
n0A%€MAMI4JI0M0\- AayK^H H TOMOy
BAarocAOB6NH6 , eace ^dCT» npaB*A%-
NO\-MOy G*M€ONO\- NpH€M%UJIOMO\- N4
p*Koy rocno^ Naiuero Hc^a.
Digitized by
Google
— 39
Inter codices scripturae cyrillicae,
qui in bibliotheca palatina Vindobo-
nensi servantur, unus tantum, qui
numero 1 1 6 insignitur, saeculi decimi
quinti, eandem orationem obtinet:
AlOAHTKd Hd nOCTpH^C€Ni€ ^TCTiBHH»
ObI l|l€HHHKk • rOCnO^^V nOMOAHMC€.
IlMaTk H0/KHU,6.
BiXa^HKo, rocnoAH bohcg OTku,k ua-
HJH^k, aanoK*k\a&lH 'ffBpaaMoy no-
cTpkiipH rAdBoy paBoy tboi€mo^ M*a-
XUC6\€Ktof . npHUJk^HH N4 BA4P0CA0-
B€Hi€ nOCTpkllJJH pABk CBETklH^k dnO-
CTOAk H 0\-H€NHKk TBOHjfk • A^Bk HMk
BAACTk AVfeCTO B^fepOy CAOB€C€ npOHOB^fe-
^ANVlO • TklH CAMh pdBOy TBOieMOy nO-
A^A 1 ^ MHCAk npaKCAHOy H ?KH3Hk
AOBpOA^feTiANo^, && no aanoB^fe^Mk
TBOHMk JfOAHTk, OyTO^NO TGB* TBO-
pHTk H CriO^OBHTCE ^ICHArO TBOiero
croraNia . h noAkieMAo^ijJOMoy h TOMoy
A^A^ BAArocAOBiHii, MCi A^CTk npa-
B€AHOA\oy GrMewnoy, npHieMiuaro ha
po\-Ko\- T6B6 i ocno^a Haiucro Icoy
YpHCTA, RIKO BAdrOCAOBHCi H npOCAA-
BHC€ np^feHkCTNOe H BIAHKOA^fenHOC HM€
TBOI6 WTkU,d H CklNa*
Oratio altera, quam in Goari Eu-
chologio reperies, haec est:
Asorcota xopts 6 ftsoc ^|id)V, 6 r?)
stxovt ooo tt[i^aac tov dvfrpayrcov, sx
Fig. 12.
^oxtjc Xo-
ytxTjC xat
ocojiatoc
soirpSTOoc
xataaxso-
doac ao-
tov, (*>c av
zo ocbjia
S^OTTYJpSX^
rfl Xoytx-ft ^XD * *«<P a ^ v jisv sict tu)V
6<j/r)Xotdta)V 3-stc xat sv adrfl t&c rcXst-
atac t(bv atalhqascov xa\h$p6aac, jitj
xapsji^oStCoooac dXXVjXotc " tat? §s &pt£t
rqv xscpaX-qv opo<p(6aac itpoc to |nq (3Xd-
rctsa&at tatc |ista(3oXatc t(bv dsp(ov, xat
rcdvta td jisXtj a6t(j> xp7]ot(ia>c s|xyotso-
aac, tva 8td icdvt(ov so/aptor^ ool t$
dptatots/VTj • a6tdc Ssarcota 6 8td too
oxsoooc r?jc sxXoyTjc aoo IlaoXoo too
drcoatoXoo svtstXd|xsvoc ^fitv rcdvta stc
8o£av aVjV rcotstv, tbv rcpoasXfrovta SooXov
ooo tovfis dxap/^v rcofqaaafrat xstpaa&at
rqv x6ji7]v r?jc xscpaXijc a6too, s6X6y7jaov
d|ia t$ a6too dva86/(p xat 8bc ackotc
icdvta jisXstdv sv t(p v6ji(p aoo xat td
sodpsotd oot lupdttstv. "Ott sXs^(i(ov xtX.
Versio slavica eiusdem orationis
in Euchologio glagolitico montis Si-
nai haec habet:
EAaA^iKO rocno^H boxcc Haiu%, no-
hct%i HAOB^Ka no OBpaaoy cbocmo\- h
AO\-UI€lft C%M%ICA%HOI^ H T^AOM* BAdrO-
Digitized by
Google
— 40 —
0Bp43%H0M% C%Bp£WH* *K0 \d T^AO
CAO\TKHT* M£ICA£N1;H ^O^UJH, H r<\d-
B* Nd B r AIUJNHHMk M^CT* IIOAOTCH, H
Nd N€H MHOWfeHlJJH^ HAOBkCTBH^ 0\*-
TBpzwAt* H€ 3acT&nai*i|id Ap°V" rx
ApOyTd • BAdC%l XI TAdB^ nOKp%IA£ €CH,
^d N€ Ep^HTfc CA H^M^NiNHCMk
B*feTp% • h bVa o^a*> noTp^B^NO oy-
CTpOH Nd N€Mk 9 \A KC*MH BXCJfBd-
AHTX TA BAdrddrO jf^OXkNHKd • TX
(lege T'Al) BAdA^lKO TBOHMk C%C*A°Mk
H36%pdN£IMk dnOCTOAOMk IIdB%AOMk
^anOB^^KXI NdM% B*C€ Bft CAdB*
TBOWR TBOpHTH, npHlll*A%UJddrO pdBd
TBO€rO CfrO HdHATH nOCTp^lfJH BddC%l
lAdBfcl CBOtlA BAdrOCAOBH KOtffTANO CX
no^%€MAKKt|jHHMk BAdc%i cro • aawa,"
hm% b W,m noo^HdTH ca ^anoK^A^Mfc
TBOHM% H O^TOAfcNd* TBO* A**™* ^KO
MHAOCTHB%l HAOB r kKOAIOB€ll,k EOrfc €CH.
Sed eadem oratio in rituali cy-
rillico, quod anno 1 540 Venetiis pro-
diit, in hunc modum legitur:
EAdAklKO rH BOHCi NdUJk, HKf w-
Bpd30Mk CBOHMk nOH^TVH HAOB^Kd
WTk A°V m6 CAOB€CNkll6 H T^Ad BAdrO-
A^fenNO O^CTpOHBk iero, I2IKO ,\d O^BO
T^AO CAO\*TCHTk CAOBiCNOH AO\*UJH, rAd-
BO\- 0\*BW Nd BklCOKklHjfk flOdOTCk H Bk
TOH MNOrd HIOBkCTBd BkApO\"3HBk 9 N£
np^TkKNOBCNHie TBOpfJJJHH^k Ap^V rk
ApO\"rd • BAdCkl HC* rAdBOy nOKpklBk, Kk
l€HC€ HiKp±\HTH C€ np^BpdJ-JCNHMH
Bk3AO\"UJNHMH, H BkC€ 0\f\h* I6M0\*
BkCd^HBk && C€ BAdrO^dpHTk TiE*,
H3tJ|JNdrO jfHTpkJJ.d • CdMk BAd^klKO
CkCO\"AOMk H36pdNld TBOI6rO IldBAOMk
dnOCTOAOMk 3dnOBllAdBklH NdMk BkCd
Bk CAdBOy TBOIO TBOpHTH, JlpHJUk^JUdrO
pdBd TBOierO NdHiAO CkTBOpHTH CTpkl-
J|JH BAdCkl rAdBkl CBOI6I6 BAdrOCAOBH,
BtKoyrrfe c NkiMki (lege : ck NHMkn)
npHiMNHKd, H A^A^ HMk B%C€r^d
JJOOy-HdTH C€ Bk ^dKOH^fe TBOI6Mk 9 HvK€
O^TO^Ndd TiB* xktarn. Mko mhao-
CTHBkl H HAOB^KOAIOBHBkl BOrk I6CH.
Codices manuscripti multum va-
riant in hac oratione: exempli gra-
tia e codice 1 1 6 addo has variantes
lectiones : WTk ^o^wk CAOBiCNkiH^k,
CkBpkHJHAk 6CH TOrO, Nd BHJUNI6Mk
IJOAOTCk, MNOXCkCTBO HIOBkCTBkk, N€
MO\*l|ldlOl|J€, Kk NiBp^A^NHJO H3Mt-
NI6NHI6Mk B*feTpkl, ,\d BCil^d BAdrO-
TBOpHTk Ck3A^TiAJ2l, CkCO^^OMk TBO-
HMk CAOBiCNHMk, npH^o^iJfJdro, BAdrO-
O^rO^Ndd TBOpHTH.
Tertia denique oratio ex Eucho-
logio Goari desumpta haec est:
K6pts 6 ftsoc ^ji(bv (vel potius lectio
codicis Barberini s. Marci praeferen-
da: Es txcTsoojisv, %6pts 6 &s6c t/jc a<o-
rrjptac *^(Jid)v), 6 ex zoo icXTjpcbjiatoc rfjc
xoXojipT^pac rfjc otjc aYaftoxTjtoc aytdaac
Digitized by
Google
tooc stc os ittorc6ovtac , soXoyTjaov zb
itapov viqmov, xat em r/jv xs^aX^v a6-
toO 7] soXoyta aoo %ata(3^ta> • xal <oc
soXoyTjoac Std too Tupotp^too SajiooigX
Aaot8 tov paatXsa, soXoyyjaov xat rqv
xs^aX^v toO 806X00 aoo to08s, 8ta /st-
poc sjioO toO d|xapta)XoO, sict<pottd>v a6-
tcj) tcp xvs6(jiatt 000 t(p dyt(p, otuwc
itpoxorcrcov xat ^Xtxtq. xat icoXicf yVjpcoc
8o£av aot dvaTCS|i/|nr] xat C8tj td dyafra
f IspooaaX^(Ji icdaac tdc ^(xspac tYjc C<*>7]C
a6to0.
Euchologium sinaiticum vertit sic :
Ta moahm%, rocnoAH. bohci cxna-
cinh^ Naiuiro, BAarocAOBetpkUjaaro wn
HCnAkNINH^fe ItfWfeAH TBOIIA BAAPOCTfcl-
na ce MAa,\ATku,i h na raaB* iro
BAArOCAOBINHI TBOI &d CfcNH^Tfc, H
"feKowi BAarocAOBH ^aKH^a p&kouk npo-
pOKd TBOiro GataOHA^fc, tako BAaro-
CAOBH H Ct MAAAATKU,* p&KOUK MOIUK
rp^WANOb*, nocxiAaw; (recte : noc%i-
aaia) na nk A°VT* TB0H ^batw, ^a-
W\H IMOy B% NAHHNaNkH nOCTpHTCI-
NH-fe BAACfc irO nOtfrfctlJINHI B% T*fcAICH
HCHAfcNIN^ H Cfc^HNfcl CTApOCTH, &A
o\-3kpHT% BAaraa Hipo\-caAHMOBa bVa
^NH TCHBOTA CBOirO, H A^AH IMO\*
0\TO,\HTH TIB* \±A1i BAAI^I -fcHCI 0\*-
POTOBAAfc ICH JfO^NTH Bk NHJf» - ^KO
TIB* nOAOBAITS B^Cfc CAABd OTktl.10 H
CfclNCNf H CBATOyMO\* A^VV^V*
In cyrillicis codicibus sunt dis-
crepantiae textus, adfero verba co-
dicis 116:
Tibi ci MOAHMk, rocno^H bohci cnd-
CINid NdUlirO, WTk HCnAkNINid KO\*-
n*feAH TBOiee BAarocTkiNie (quae 1 1 6
omisit hic, in cod. 79 addita: wcbi-
THBh INCI Bk Tl B^fepOtfHMJJH^k), Tkl
BAdrOCAOBH CkH MAA^NkU.k H Nd rAd-
BO\* iei'0 BAdrOCAOBINil TBOie &A CkNH-
^ITk, KIKOTCI 6Adr0CA0BH ^dBHA^ pO\"-
KOIO npOpOKd OdMOHAd, TdKO BAdrO-
CAOBH CkH MAd^lNkU^k pO\*KOIO MOieiO
rp*feUJNOIO NdHTHieMk CBITdrO TBOiero
WYXA. X&W\± ieMO\* Bk NdHHNdNH
nocTpki^ciNio BAdCk iero np^cn^feraNii
Bk TIAICH HCnAkNieN^fe H Cfe/^HNH CTd-
pOCTH, ^d 0\*3pHTk BAdrdd IlpO\*Cd-
AHMOBd BCI AHH ^CHBOTd CBOI€rO, H
AA^k ieMo\* BAdrdd o\-roAHTH tib*
Bk X^ft H CAOB*fc, &A Bk NHHJfk £0-
^llfJI TIB* CAdBO\* BkBCHAdieTk Ck
BI3NdHIANHMk TH WTktJ,IMk H BCI-
CBITklMk H BAdrklMk H TCHBOTBOpl-
IJJHMk TH A^VJfOMk, H NklNia H NpHCNO.
Sed etiam nonnullae lectiones va-
riantes caeterorum codicum dignae
sunt quae commemorentur : rAdBoy
paBa TBOiro 79, 94 ; nocHAai imo\-
,\0\-)fk TBOH CBITkl 79, ed. I540, VVCHd-
Bai TOrO ^O^jlfOMk TBOHMk CBITklMk
94; x& npHcnnoipov imo\* B%3pacTi
6
Digitized by
Google
— 42 —
h ctAHNa^k cTapocTH'79, ed. 1540,
kiko nptcneuaeH B*3pacTOMk h c*,\HNd-
MH CTdpOCTH 94 ; CAABOy T€G€ B%3k-
chaa* h bha* th GAaraa I*po\*caAH<vui
79, CA. T. B*CA€Tk H O^BH^HTk GAd-
raa hpoycaAHMosa 94.
Ex his diversis diversorum co-
dicum lectionibus inter se collatis
facile colligitur primam versionem
unam eandemque fuisse, quae ubi
vis manifesta vestigia unius originis
reliquerit ; attamen inter singulos
codices id intercedere discrimen, ut
lectio missalis Hervoiae proxime ac-
cedat ad textum Euchologii sinaitici,
plerumque eadem verba reddat. No-
lim tamen affirmare ipsum codicem
sinaiticum scribae Butkonis in mani-
bus versatum esse, sed apographon
quodam huius archetypi, quod ma-
iorem partem lectionum sinaitici con-
servaverat, in aliis tamen, male in-
tellectis, fontem suum dereliquerat,
lectionesque corruptas praebuerat,.
quae postmodum in variis cyrillicis
libris passim occurrebant. Pro mul-
tis uno exemplo ut rem illustrem,
in oratiuncula prima Butko scripsit:
flaBb hmi> BJiac r ri> h B^poy, quod nihil
plane significat; scribi debebat: jjaBb
HMb Bb BJiacb MtcTO B^poy. Sed con-
fusionis vocabulorum Bjiaci> et BJiacTL
non nostro scribae culpa tribuenda
est, cum etiam codex palatinus cy-
rillicus 116, qui ex alio fonte hau-
serat, eandem corruptelam prae se
ferat: jmBb hmb BJiacTb wkcro Bipoy.
In aliis tamen lectionibus mani-
festissima documenta proximae af-
finitatis missalis Hervoiae atque Eu-
chologii sinaitici praesto sunt. Cui
sententiae ut certior fides sit, ali-
quot exempla ex utroque codice
inter se collata dabo:
Graeca verba 6 rcapaYevojAsvoc i%i
rj sbXoyiq, xai xo6pq. noster vertit :
npnma^moy Ha tfjiarocjiOBeHHe h no-
CTpHJKeHHe ; ita et sinaiticus : npH-
UKA^UJIO Nd GAdrOCAOBfNH€ H nocTpH-
kcnh* ; sed codex cyrillicus abstat :
npHUJk^HH Nd BAdrOCAOB£NH€ nOCTpkl-
14JH 116.
In oratione altera graeca s% tyvxW
Xoywojc omnes cyrillici verterunt OTk
Xoyine caobccnui, et mox r?) Xoyw?)
'i°Xt : caobicnoh ao\-liih, noster autem
vocabulo CT>MHCJim> usus est, quod
etiam in Euchologio sinaitico ad-
hibetur : c' .noynioy CMHCjraoy, cmhcji-
homl h (lege cmhcjibhoh) floymH : \oy-
UJCI* C%M%ICA%NOIK, MZICAkNtal A°V mH#
Ibidem graecum xataaxsodoac no-
ster et sinaiticus vertunt vocabulo c*-
BpkuiHTH, quorum auctoritatem etiam
Digitized by
Google
— 43
cod. cyrill. 1 1 6 sequitur, sed alii cy-
rillici exhibent vocabula o\»CTpOHBk
aut CkCTdBHBk.
Graeca |rq 7uap£ji7uoStCo6aac dXtaq-
Xotc sinaiticus vertit m 3dCT*nai*u|ja
Apoyrk hpoyvA, cuius versionis ve-
stigia in nostro codice remanent:
3acToynaH)nu> (He omissum est) apoyrb
apoyra; cyrillici vero codices exhi-
bent haec: ue np*feTkKHOB€HHie TBOpe-
ifJH^k Ap^V^ Ap^V™ ed. 1540, HenpM-
KOCHOBEHO TBOp€UIH)fk ApO\* rk AP°V™V
cod. 79, m Moyi|iaioi|Jc ^poyvw Apo^-
ra cod. 1 1 6.
In oratione tertia graecum rcpo-
xotctcov xai ^Xtxtq: xat rcoXtcf Yspa>c si-
naiticus interpretatur notfrfetiKHH* b*
T*feA€CH HCnASHCH^b H Cb^HHkl CTdpOCTH,
noster nonnihil corruptam praebet
eandem versionem : nocirfcmeHHe rfe-
jiecn h HcnjmeHHe flodpo jiapn ,n,o ch-
jlHHb ero CTapocTH; cod. 116 caetera
auctoritatem sinaitici sequitur, sed
nocn*feiiJEHHe commutavit vocabulo
np^cn^feraNie : np^Acn^feraNte Bk teaech
HcnAkHien^fe h cfeAHHki cTapocTki. Alii
cyrillici longius etiam distant.
Ex his aliisque huius generis,
quae longum est enumerare, facile
perspicitur orationes codicis nostri,
quamvis corruptis lectionibus sca-
teant, tamen optimae notae fonte
niti, cuius textus olim maximam par-
tem cum sinaitico • archetypo con-
gruebat.
Iam quaefitur, qua de causa Butko
tres quae de tonsione capillorum
agunt orationes a Graecis, ex libro
rituali ecclesiae graecoslavae, mutua-
tus sit? Quodsi meam sententiam
audire velis, scriba codicis, in usum
ducis Spalatensis destinati, consue-
tudinem domini sui, quae simul
mos gentis erat, qui omnes primam
puerorum tonsionem magni aesti-
mabant, ritu ecclesiastico excolere
in animo habuit; qui cum in libris
missarum glagoliticis aptas orationes
frustra quaesivisset, e fonte graeco-
slavo haurire non dubitavit. Eius-
dem nempe gentis homines, qui
orientalis ecclesiae ritus observa-
bant, proxime aderant: inter utros-
que quotidianus intercedebat usus.
Sed cum orationes e libro rituum
graecoslavico repetitae partem bap-
tismatis efficerent, scriba noster fa-
cere non potuit quin textu mutato
aut mutilato omnia, quae ad verum
baptisma spectabant, omitteret. Ita-
que graeca illa &jia x$ a6to0 ava-
86/cp Butko silentio praeterire de-
crevit. Neque par erat, ut verbo-
rum graecorum 6 ex toO TuXTjpcbixatoc
6*
Digitized by
Google
— 44
aytdaac accurata interpretatio, ad ver-
bum facta, repeteretur in oratione,
quae non ad puerum tum primum
baptizatum referebatur. Quare scriba
etiam haec in versione ita mutavit,
quasi in graeco exemplari legisset:
s6Xoy75 oa S (sive dytdaac) sx ^Xd^Tjc nqv
C(07jv sjioO. Eodem modo in ora-
tione prima verba codicis sinaitici :
d no^fceAVUttipioMoy aatca" h TOMoy
BAarocAOB6NH€, quae graecis t(j> 5s dva-
8c)(0|X£vq) 5(6p7jaac xai a6tcp s6Xoytav
respondent, codice in nostro con-
sulto non ad susceptorem seu pa-
trinum (dva8s/6|jisvoc), sed ad puerum
qui tondebatur referuntur: h npeMHJioy-
Moy .nan ceMOy patfoy TBoeMoy tfjiarocjio-
BeHHe, ubi npeMHJioyMoy, e npneMJiiomoy-
Moy depravatum, plane ineptum est.
Actionem ipsam tonsurae codex
noster non describit, nisi quod post
secundam orationem addit verba :
o6jihhhtl BJiacH Ha kphjkl, quae non
sunt graeca xoopsost afoov ataopostS&c
Verbum enim oGjihiihth, vel rectius
ofxrfeiMTH, cogglutinandi notionem ha-
bet, qua interpres ut videtur mo-
rem illum in ecclesia graeco-orien-
tali observatum, ut detonsi capilli in
forma crucis cera vincirentur, indi-
care voluit. Videsis Goari adnota-
tionem in Euchologio graeco pag.
3o8 editionis Venetae, anno 1730
factae. Libri rituales cyrillici eius-
dem usus hisce verbis meminerunt:
Cod. Vindobonensis Palatinus, num.
94 obsignatus, haec habet: Rk34Mk
MdAO BOCKA M BdAtnAaCT BAdCH WTpC-
3dNi€ H CdJfpdNHTk H^k flpH CT€N€
H,pKBN€ HAH B'A 36MAI0 ; aliuS COdeX
eiusdem bibliothecae sub num. 1 1 6
narrat ita : h Bk3kMk notchu,* hah
NOMCk KpTaoBpa3NO CTpki^K€Tk iro . . •
H npHieA^NHKk nOA>6MAI6Tk BAdCH t€l'0
NA nAaTNO HHCTO H nOTOMk BkA^nHTk
%%X k Bk BOCKk Bk WATdpkl . . .
Quod verba wm> hmb bi> BJiaci>
MtcTO Btpoy cjiOBece nponoBtji.aHiio (da-
ta illis capillorum loco fide praedi-
candi verbi) glagolita noster, non
recte intellecta, ita mutavit, quasi
de apostolis quibus provincia et li-
turgia (officium) slovenica a deo data
esset, sermo fieret : jtaBb hmi> BjiacTL
h Btpoy C.10BHH CKoy (data illis pote-
state et fide slovenica), id haud scio
an ex industria factum sit, ut lector
apostoli Pauli, cuius acta ad Dalma-
tiam referri solebant, commonefieret.
Constat certe a multis viris doc-
tis Dalmatiae priorum saeculorum
b. apostolum Paulum praedicatorem
verbi divini in Illyrico habitum esse.
Digitized by
Google
— 45 —
Fortasse eidem illi, cuius culpa hic
error in textum glagoliticum irrepsit,
etiam b. Hieronymi in mentem vene-
rat, quem non solum litterarum gla-
goliticarum inventorem, sed et ver-
sionis palaeoslovenicae sacrae scrip-
turae auctorem fuisse, per multa
saecula pari pertinacia ac fiducia
viri docti earum regionum perhibe-
bant.
CAPUT IX.
Ritus nuptialis.
Iam ex eis, quae priore capite
enarravi, natura codicis nostri satis
explicatur: manifestum est praeser-
tim in ultima libri parte, quae varias
missas variaque officia continet, non-
nullas res legi, quae in reliquis mis-
sarum libris, eodem saeculo scriptis,
haudquaquam inveniantur eumque
in finem additae esse videantur, ut
consuetudinibus domus et aulae Her-
voiae, ducis Spalatensis, mos gerere-
tur. Huc spectant, nisi fallor, etiam
verba, quae in actione nuptiali di-
verso a missali Novakii modo le-
guntur librumque nostrum imprimis
in usum nobilium confectum esse
ostendunt. Ordo enim nuptialis, qui
in codice Hervoiae fol. 240 a et quae
sequuntur explicatur, incipit rubrica
atque orationibus, quae in missali
Novakii absunt:
M.ITIM O.IBHTH IIpCTCHB.
llirra 110111,. ai;o cTa po;u> mcio 00-
ooy h auo HMa kh cio apoyra no aa-
KOHOy UpKBCHOMB, H no T0MI» IIHTa
ioHaKa • RiacTcviHiic, jhoohuih jih coy
rocnoAHMiioy ccoh 3a jKCHoy h aa Jipoy-
ra. Kai;o aauiua c/ra npnaBb KaTOJHHb-
CKa: TaKohc inrra • rocnoe, jhoohuih jih
ccro iuacTCJHHa ccoh 3a Maca h 3a
rHa. kko yaiiB^a CTa upKBh Ka r ro:iHMi>-
ci;a : II ^a HMa poToy Ha Kiinrax'. h
110 TOMb Jia HMa KOI^HB IIITO.IC H IH>(V1,0
HIO B IipiCBh pCK* • BHHAHTa B flOMb
6acH h b nojianoy 6oy,noymaro atHBOTa,
ji.a cxpaHHT Baio 6h cajit h b jkhbotIj
BMHOMb H IIOKpOIIHT* CIO CTOY BOJOV.
In miss. Novakii sub eodem ti-
tulo, qui latine vertitur „Oratio ad
benedictionem annuli", statim ea le-
guntur, quae nostro in codice infra
sequentur. Rubricae autem codicis
Digitized by
Google
- 46 -
nostri versionem latinam, quae mea
est, hic appono :
„Sacerdos inquirit, num quae con-
sanguinitas inter eos intercedat, aut
alteruter eorum coniugem iuxta ri-
tum ecclesiasticum iam habeat. De-
inde interrogat iuvenem : Princeps,
amasne istam dominam, tibi uxorem
et coniugem, quemadmodum sancta
ecclesia catholica praecipit? Itidem
interrogat : Domina, amasne istum
principem, tibi maritum et domi-
num, quemadmodum sancta ecclesia
catholica praecipit? Iam recipit ab
eis iuramentum super libros, deinde
porrigit eis caput stolae et intro-
ducit eos in ecclesiam, dicens : In-
trate in domum dei et in palatium
vitae futurae, conservet vos deus
hic et in vita futura. Et conspergit
eos aqua benedicta."
Post haec codice in nostro se-
quitur missa nuptialis, cuius singu-
lae partes hae sunt :
K MHCH . ITfeCHL B CHXL Hlltfl H OpiJHH
ot TpoHue • Iljraa 6oynn cTa Tponue .
Opu • OycjramH hcl BCMrH MJicpjtfi 6e kh
Hmro patfoTaHHi cjioyateme ^hhmh TBoe
6.iHHe iope b Hacb HanjiHHr' ce . FmL Hffl.
Eii:iHf> . lipt o moTaxL h jiiBaxL,
HIU.H B 3(50})'h OT Jifib . ttfe . Bjihl ecH
TH KH BHAHIHH.
Eli OT Mltf . Bl> (o)HO BpM . IIpH-
CToynHrae kl ncoy napncfeH HCKoyraa-
K)me h roBopeme . Ako aoctohtl ^Koy
aseHoy cbok) noycTHTH no BcaKOH Kpn-
bhhh . Ohl OBemaBL h pne hml • hhctc
JIH HHKaKOpe HJIH, KKO CTBOpH 6b M2Ka
h jKeHoy h CTBopHji 1 t ~e~ . M cero pajtn
OCTaBHTL HKL OUa CBOerO H MTpL CBOIO
H npHJIHHHT* Ce K JKCHH CBOCH H 6oy-
jteTa ABa b hjith e,n hoh . Thm^ iope
HHCTa ,HBa Ha hjitl ej^Ha e • qTO 6b
caMTa, hkl #a He pa&ioyqaeTL . II pnrae
eMoy napnctH • ho<ito Monctn 3anBjia
flaTH KHHrH paCnoyCTHHe H OTHOyCTHTH
10 ; H pqe hml hcl • kko MonctH no
acecTocpflHH) BineMoy npocTH bml noy-
maTH aKeHH Brae . ot hckohh He 6h Ta-
KO . ToBOpOy BML, KKO KH noyCTHTL
aceHoy cbok) pa3BH c(jioBe)ce npijno6o-
i^HHaro h noHMe HHoy, npejuo6n tbo-
pHTL . H OHL KH OaCCHHT' Ce HOymCHH-
ueio, bcjimh npejno^H tbopht' . II pnme
eMoy oy<raun ero • I~h aKO TaKO e, KpH-
BHHa e MKoy ca ^eHOH) • 6ojie e h hc
HceHHTH ce eio . Ohl pqe hml • He
bch BMimaioTL cjibcc cero, w KHML
flaHO e:
Ilf . Bjihl 6oy^H 6b.
HajiL . npHMH, mjim Te rn, 3a CBe-
nieHHe CTHe flapn kohio 6mb 3aK0Ha
h jiapL atpTBH Kora ecn npocTpaHCTBO
h xkm 6jirHMH 6oy^H HanpaBHTejiL.
Digitized by
Google
47 —
Mojihm' Te, BCMrH 6e, nocTaBjieime
BBej^eHH TBoe mhjiocthb^ jno^Be no-
poyqn, Ke juo6'bhio mjicth TBoee Ha-
nHTa . Tml.
Haec latine versa sic habent:
„Ad missam. Psalmum in his et
orationem quaere de Trinitate. Be-
nedicta sit sancta Trinitas. Oratio.
Exaudi nos, omnipotens et miseri-
cors deus, ut quod nostro mini-
stratur officio, tua benedictione im-
pleatur. " (Ita oratio latina, sed auctor
versionis slavicae male intellecta
verba latina interpretatus est, quasi
legisset: Exaudi nos, omnipotens
misericors deus, ut qui nostri mini-
sterii gerimus officia, tua benedictio
iam in nobis impleatur.)
Epistola: ad Corinthios 1,7.25.
Sed in missa pro Sponso et Sponsa,
quae in missalibus legi solet, non
haec lectio affertur, sed alia ex epi-
stola ad Ephesios, cap. 5. Anim-
adverte, quaeso, etiam verba slavica
„0 H)HOTaxL h fliBaxb", non latino
textui respondere, verumtamen iam
in antiquissimis versionis palaeo-
slovenicae codicibus legi (uti ex
Apostolo Sisatovacensi, Carpiniano,
aliis elucet). Rubrica refert lectio-
nem nostram ad Commune Virgi-
num, quod probatum est.
„Psalmus: Benedictus es, domine,
qui intueris."
Evangelium secundum Matthae-
um cap. xix, 3 — 11.
„Psalmus. Benedictus sit deus.
Secreta. Suscipe, domine, pro sacra
connubii lege munus oblatum et cuius
largitor es operis esto dispositpr."
Etiam huius orationis longe alia
verba in versione slavica leguntur,
quae nihil plane valent, cum partim
misere corrupta sint, partim iam pri-
mum interpretem magnae litterarum
latinarum ignorantiae coarguant. Qui
cum vocabulum „connubii" slavice
vertere non ausus esset, latinum
servavit, unde scriba nostri codicis
ridiculum kohio 6mh (equo flagellum)
extricavit !
„Alia oratio : Quaesumus te,
omnipotens Deus, instituta providen-
tiae tuae pio favore comitare". . . (Ne
hic quidem prior orationis pars bene
versa est, sed quae mox in versione
sequuntur verba, magis etiam dis-
crepant: „quos amore gratiae tuae
nutrivisti" I)
Deinde in codice Hervoiae ex-
cipit rubrica:
Sjifk nn npocH eio noj( BejraKoy po-
Toy, kko 3aiiB,na c r ra ijpKBb no 3aKHoy
pnM CKora ABopa, aKO a apoyroMoy xome
Digitized by
Google
4 8 -
}{o cmpth: „Hic sacerdos quaerit ex
eis sub magno iuramento, sicuti
sancta ecclesia iuxta ritum curiae
romanae praecipit, velintne alter al-
teri usque ad mortem (sc. fidem ser-
vare)." Cajvfe iiojio;kh npcreHL hu oji-
Tapi>: „Nunc ponat annulum in al-
tari." Fh no . Xe no . Oqe hihl (Kyrie
el. Christe el. Pater noster).
Opu Bjib f h th ca3ji,aHHe cne, ji,a
6oyjiftTb Ha cnceHHe Hapojioy TBoeMoy
h nojt' 3HaMeHHeMb HMCHe cro TBoero
jia Hjitee ce noHeceTL Ttjioy Ha 3jipa-
BHe, a juhh Ha cnceHHe npntTH.
Bjib f h th np^creHb ca h Ke mh
b TBoe HMe 6jiBjiaMO, ujifkme noHeceT'
ce, b' tboh MHpL jia oycTpoHT' ce, h
W atHBeTa b' TBoen mjicth (miss. nov.
bojih), h j^a H03HaeTa ce b' jho6bh b'
jwroToy jihh cbohxl . Tml hhi.
IIomjiH 6e CHJioy tbok) h oyTBpjjH
Ke ecH caxbji&jib b HacL ot upoe CTHe
TBoee, Ka e b' epcjiMt . 3anptTH 3Bi-
peMb tp'ct'hhml h caHMoy (miss. nov.
caHaMb) maiiL b' iOHHiiaxL jnoj^aHCKHXL
(sicl miss. nov. jnojjacKHXL), 3a tbo-
peHHe (miss. nov. CTBopn) HCKoyrae-
HHe cpe6poML hjih (miss. nov. h) 3Jia-
TOML . TliMJKJte TML H.
TBop \e h xpaHHTejno (miss. nov.
ca3jiaTejno) Bcera Hapojia h nocTaBH-
Tejno (miss. nov. noji^aTejuo) mjicth
j^xoBHHe, th fh norajiH ji,xl tboh napa-
kjihtl Ha (miss. nov. HajC) ca npcTeHL
pa6a h pa^HHe TBoee . tml.
Omnes has oratiunculas cum la-
tinis, unde fluxerunt, fontibus com-
parare licet, sed tres tantum po-
steriores in vetustis missalibus ad
ritum in Sacramento Matrimonii ob-
servandum spectant, quod liber de
antiquis ecclesiae ritibus Edmundi
Martene (editione Antuerpiana ab
anno 1736 usus sum), tomo 11,
pag. 36o testatur. Primam vero ora-
tionem, quam benedictionem ad om-
nia libri appellant, cum textu codicis
bibliothecae Vindobonensis palatinae
num. 1888 contuli, ubi haec paene
latina slavicis verbis congrua esse
video :
„Benedic domine creaturam istam,
ut sit remedium salutare generi hu-
mano et per invocationem sancti
nominis tui, quicumque eam gesta-
verit, corporis sanitatem et animae
tutelam (salutem) percipiat."
Tres posteriores in libro Martene
hac forma traduntur :
„Benedic domine hunc annulum,
quem nos in tuo sancto nomine
benedicimus, ut qui eum portaverit,
in tua pace consistat et in tua vo-
luntate permaneat, et in amore tuo
Digitized by
Google
— 49 —
vivat, crescat et senescat, et multi-
plicetur in longitudinem dierum."
(Sed slavica versio alia latina po-
stulat: „et ut in tua voluntate vi-
vant, in amore cognoscantur in
long. d." Plurali numero
eadem expressit etiam
Sacerdotale Venetum ab
anno 1560, pag. 3i b.)
„Manda deus virtuti
Fig. 13. tuae, confirma hoc deus
quod operatus es in nobis, a templo
tuo in Ierusalem, increpa feras arun-
dinis, congregatio taurorum in vaccis
populorum, ut excludant eos qui pro-
bati sunt argento." (Versio slavica
non nihil discrepat: interpres tex-
tum latinum sub fine male intelle-
xisse videtur, idem ille post „ar-
gento" addidit „vel auro".)
„Creator et conservator humani
generis, dator gratiae spiritualis, ae-
terne deus, tu permitte spiritum tu-
um paraclitum super hunc annulum."
(Etiam hic versio slavica aut super-
flua exhibet, aut alium textum lati-
num sequitur: „totius generis", „su-
per hunc annulum servi et ancillae".)
Modo nova rubrica sequitur:
r Sjifk no.TOacH npcTGHL Ha poyKoy
jjecHoy . IIc . Kjkhh bch doeme ce ra:
„Hic mitte annulum in manum dex-
tram. Psalm. Beati omnes, qui ti-
ment dominum."
Sed missale Novakii eundem ri-
tum aliter explicat, cum quo etiam
editio princeps Veneta concinit:
3jvfc hm1,h nni> pothth loiiaKa h
jlBHUoy, HMe HCiiHTaBb ej,HOMoy h jipoy-
roMoy, m HMaTa apsKaTH Bipoy 3aK0-
HOMB pHMCKC UpKBC, a 3a tBtjtOH^CTBO
nnoy kh Cjbjui npcTCHL . II 3a thml
pitn iic . Kjukhh bch 6oem,e ce ra . H
pcKine iicml, ji,aB npcTeiib lOHaKoy, a
iOHaK^ ra hojio^ch ji,bhuh Ha poyicoy.
„Hic sacerdos iuvenem et virgi-
nem, inquisitis nominibus utriusque,
iurare iubeat eos fidem servaturos
esse iuxta legem sanctae ecclesiae
romanae, et per testimonium sacer-
dotis, qui annulum benedicit. De-
inde psalmum dicat : Beati qui ti-
ment dominum; atque psalmo dicto
annulum det iuveni, qui eum in ma-
num virginis mittit."
In utroque codice ritus nuptialis
concluditur his tribus orationibus:
Be aBpaaMOBB, 6e HcaKOBL, 6e ni-
KOBJib, caMH B^jno^Hme Te, th HanjiHH
f djiHHt TBoero b hhxb. Latina est
oratio haec : „Dominus Abraham,
Dominus Isaac, Dominus Iacob, ipse
coniungat vos, impleatque benedic-
tionem suam in vobis." Sed mirum,
Digitized by
Google
— 5o
quod uterque codex pro verbis „ipse
coniungat vos" versionem praebet,
quam latine non aliter interpre-
tari possum, nisi hisce verbis: „ipsi
amore tui capti sunt (sive : ipsi ad-
amaverunt te), tu imple benedictio-
nem tuam in eis."
IIpH3pH rn c H6ce cro TBoero Haa'
ce npHm'cTHe h Kaico nocjia CTro aH-
fcjia TBoero pananjia (ita miss. nov.,
miss. herv. male paroynjia) k to(5hh
h k cap'pi, jiemepi paroynjieBi, Ta-
KOfee H HHC flOCTOHHO HOIILIH f djIHHC
TBoe Ha caBKoynjieHHe eio, j^a b' tboch
BOJIH JH06e3H0 H B TBOCH CTJIOCTH H
b' tboch jho(5bh w a:HBCTa h pacTCTa
h njioj^HTa ce h BHfe'Ta qejta to^ Bato
jifme jio TpeTaro h wrBpTaro po.ua h
doyjtfi chmc Baio 6jiho b' b1>kh ot 6a
H3JiBa oyMHoaceHHt b' jjjiroToy ji;hh. Ver-
sioni slavicae proxime hic accedit
oratio latina apud Martene II, 357:
„Respice, domine, et benedic de coe-
lis conventionem istam, et sicut mi-
sisti sanctum angelum tuum Raphae-
lem ad Tobiam et Sarram filiam
Raguelis, ita digneris, Domine, mit-
tere benedictionem tuam super istos
adolescentes, ut in tua voluntate per-
maneant, et in tua securitate con-
sistant, et in amore tuo vivant et
senescant et digni atque pacifici fiant
et multiplicentur in longitudinem die-
rum." Sed textus slavicus ab istis
latinis multum discessit, qui non ni-
hil perturbatus esse videtur. Vertam
eum ad verbum sic: „Respice, deus,
de sanctis caelis tuis super hanc
conventionem et sicut misisti sanc-
tum angelum tuum Raphaelem ad
Tobiam et Sarram, filiam Raguelis,
ita et nunc mittere digneris bene-
dictionem tuam super coniunctio-
nem eorum, ut in tua voluntate
amabiliter et in tua luce, et in tuo
amore vivant et crescant et multi-
plicentur; et videatis filios filiorum
vestrorum (sive : liberos liberorum
vestrorum) usque ad tertiam et quar-
tam generationem, semenque ve-
strum benedictum sit in saecula a
deo multiplicationis Israel in longi-
tudinem dierum."
]>e aBpaaMOBL, 6e ncaKOBb, 6e h4-
kobjil, 6jibh f caB^KoynjieHne eio, j^a
njiojtHTa ce njiojtOM' atHBOTa BtnHora na-
MCTL HX* Ba OyMHJieH'liH CBOCMb acHBoy-
ma H b jho6bh cl hc^ml choml tbo-
hml jttjio jjotfpo cnojtodHTa ce npntm
His verbis latina quae sequitur ora-
tio exprimi debebat: „Deus Abra-
ham, Deus Isaac, Deus Iacob, be-
nedic adolescentes istos et semen
semina vitae aeternae in mentibus
Digitized by
Google
— 5i
eorum, ut quidquid" etc. Videsis
Martene II, 356, 357, 368, 374.
Sed versio slavica multum differt,
quod ut demonstrem, interpretabor
ad verbum sic: „Deus Abraham,
Deus Isaac, Deus Iacob, benedic
coniunctionem eorum, ut multipli-
centur fructu (seminentur semine)
vitae aeternae mentes (sed slavice
singularis numerus legitur) eorum ;
in humilitate sua viventes et .in
amore cum Iesu Christo filio tuo
ut (omne) bonum opus percipere
mereantur."
CAPUT X.
Benedictio salis et avenae.
Inter caeteras quae nostro in co-
dice passim occurrunt benedictiones,
ea quae in festo s. Stephani proto-
martyris post missam fieri dicitur, at
non in ipso festo, sed fol. 228 sub
finem codicis inserta est, multis e
causis paulo accuratiore recensione
digna videtur esse. Constat quidem
eandem benedictionem etiam in mis-
sali Novakii et in editione Veneta
principe ab anno 1483 legi, sed hic
pars tantum orationum, quibus no-
ster codex in eo ritu describendo
vere abundat, redit. Neque in Ri-
tualibus latinis ea, quae noster co-
dex praebet, habentur, teste libro
quem inspicere licuit, qui Sacerdo-
tale inscribitur, cuius editione Veneta
ab anno 1560 usus sum. Itaque ad
elucubrandam historiam rituum, qui
in libris glagoliticis continentur, mul-
tum interest, ut omnia quae noster
codex de benedictione salis et ave-
nae praebet, in lucem prodeant. In-
cipit vero sic :
Tepuoy CBpiiiHB uic na OrmiaHb juh>
3HMHaTH coji' h 3001,. In missali No-
vakii paulum differt: Ha cro Crl,-
naHa ft^KOHa 6jibhth cojl h 30oi>. In
Sacerdotali ab anno 1560: Bene-
dictio pabuli, animalium, salis, ordei,
avene, et caeterorum, que in ali-
quibus regionibus fit in festo s. Ste-
phani protomartyris (fol. 201).
Summa ritus secundum codicem
nostrum haec est :
T lTH JICTCHHe . BpC . T)BH hml th .
Th oycjinniH . Tt c BaMH. Lege lita-
nias. Vers. Ostende nobis domine.
Domine exaudi. Dom. vobisc.
Digitized by
Google
52 —
Sequitur in utroque codice, nostro
et Novakii, haec oratio:
BcMrn bhhh de, kh e.nHHO^e.naro CHa
TBoero bl o6pa3t ncut (Wctbo hml
nocjiaTH (miss. nov. nocTaBHTn) pann,
6jih3l doy^H MJiTBaML hhihml (h) npoc'-
6ok) 6khto BHTesa CrHnaHa npBora
MHHKa TBoero Ha cne TBapn cojih mhojk-
ctbo TBoero 6jiHHt H3JiHhL, ,na <5oy-
PftTb CBemeHa h Henoporaa h CBpnieHa
KL HCIjtjrfeHHIO BCHML BKOyniaiOmHML OT
Hee . h noflan hml, ^a hhkhm'^ 3jihml
<54coml no3jit,nHM' ce (miss. nov. nosjrfc-
JI.HTH ce sine w) . Tml. „Omnipotens
sempiterne deus, qui unigenitum fi-
lium tuum in effigie humana mede-
lam nobis mittere dignatus es, prope
adsis precibus nostris et intercessione
beati athletae Stephani protomartyris
tui super hanc materiam salis multi-
tudinem benedictionis tuae effunde,
ut sanctificata et incorrupta et per-
fecta sit ad sanandos omnes, qui
degustant de ea,*) concedeque no-
bis, ut nullo malo daemone infeste-
mur. Per d."
t It . Ptme mjkh, hihh mi c<i>h<mhhio.
Lectio. Dixerunt homines, quaere
in Epiphaniam (haec ad lectionem
libri Regum iv, 2, 19 spectant). Ver-
*) Confer apud Gerbertum in Monu-
mentis vet. lit. Alemannicae II, pag\ 65 in
siculi qui mox sequuntur, in missali
Novakii absunt : ITic . XBJia nacTL
h notfiji.a chjih (foyAH 6oy BHniHe-
Moy H(a) h6chxl, kh Bca .HHBHt CTpOHTL
h AaeTB nnmoy BcaKOH hjith . XBjioy
thio h CTBopeHHio ero BcnoHTe oycTa
Mot h BcaKa njiTL 6jibh HMe CToe ero.
„Laus et honor et victoria vir-
tutis sit deo excelso in caelis, qui
omnia mirabiliter instruit et escam
omni carni dat. Laudem domino
et creaturae eius os meum cantet
omnisque caro sanctum nomen eius
benedicat. "
Evangelium deinde notatur: Vos
estis sal terrae; cuius loco in Sacer-
dotali aliud habes: Dixit Iesus dis-
cipulis suis parabolam hanc. Mox
sequitur benedictio salis haec:
BjiBjiaio Te, TBapn cojiHai, h 3aoH-
HaM* Te HMCHeML CTHe TpoHue, Aa He
AP^KHHIH ApOyaC^H HH C KHM 2Ke 6tC0ML B
MHpt ccml, (Ha) na^e jtan cjiBoy hcthh'-
HOMoy 6oy h ncxoy CHHoy ero, tojih
.nxoy croy, Kora moiuhio Bca npoTHB'-
Hat HCKa (miss. nov. mkoml) hotohht'
ce (miss. nov. hotomct ce, sed cor-
rectum in hojiomct' ce), h hh ejtfraa
Bpaawfe (miss. nov. HenpniTejia) jiacTL
npoTHBHTH ce MoaeeTL . Fml . Ba B*ce
Benedictione salis haec verba: fiatque om-
nibus accipientibus perfecta medicina.
Digitized by
Google
— 53
BKH BKb . AMHL . Vh C B . II 3 flX . Ba
BHIHHHXb Cpua . IlMaML TB* . XbJIH BCH-
jiaMO rB r fe 6oy hhi . ^octo.
„Etenedico te, creatura salis, et
adiuro te in nomine sanctae trini-
tatis, ne consortium habeas cum ali-
quo daemone in hoc mundo, sed
honorem dabis deo vero et Iesu
Christo filio eius, nec non Spiritui
sancto, cuius potentia omnia adversa
hominum perfringuntur neque ulla
fraus diabolica resistere potest. *)
Per dom. in omnia saec. saec. Am.
Dom. vob. Et c. spir. Sursum cor-
da. Habemus ad dom. Gratias aga-
mus. Dignum. "
Sequitur praefatio : Ilpnn.
B HCTHHOy flOC • KOHUb • B^HHH 6e.
U,poy upeMb, (BJiaAHKo) BJiaji.HRaMb,
KH BCa CJIBOMb CTBOpHJIb eCH H SaHBJJHK)
TBoeio ocHOBaHa coyTb Bca, mh lope
(miss. nov. oydo) oyMHJieHHMH rjiacH
k' T(5i BanneML, MJieme ce j& desKHHi
Hma th oii.tcTHmH h npoc (5h Hme
th oyciHmHniH, KaKO oycjinmaTH pann
npBjjHora (miss. nov. npBaro) MHHKa
*) Prior pars orationis legitur paene ad
verbum in benedictione aquae, quae teste
codice nostro in ipso festo Epiphaniae fie-
bat, cuius verba haec sunt: 3HMHaBaK> Te,
Toapu BOAHai, bb HMe olja h CHa h ^xa ctto,
TBoero CTHnana & ? iKOHa, kh tc6h rapT-
Boy cncHTeji Hoy npHHece CBoee hjith .
II CMOTpH MJITBH Hame, KKO CMOTpH
Phhh (miss. nov. och) dacHora fteop'-
fcHi KptnKora MHHKa TBoero (h) Bce
npoc'6n ero hchjihh . II kko p6a TBoero
h BHTe3a KpcoroHa ot Moy^HTejia JJto-
oti^Htaa naji mok) h BtH^eMb ofaapHTH
paMH . OyKpiira hh, mjimtc th, Ha 3jio-
doiomee hmi>, kko tfjKHora BHTC3a jifi-
KOHa JIOBpfeH^a Bb OrH HH HJiaMeH^HH
(miss. nov. npo orHa njiaMeHb) oyKpt-
hhth pa^H . H KaKO MHorne mhkh b
MOyijt OyKptHH H MJIHHt hxb oycjiH-
maTH pa^H . Kh kojih b jtOMoy ceMb
CTteMb npocdn k t6h H3JiHBaeMb, oy-
cjinmH HCb ot Hdce h jKHjmma cro
TBoero . H noMjioyn BHTe3H KpcT'tHCKHe
kh b' Btpt npaBt Btp^Ht (miss. nov.
npaBOBtpHt) npe^HBaiOTb, h ji,aH HMb
Kp^nocTb Ha npoTHB^Hat h 3jio(5h coy-
nocTaTb HXb . H mji(m) Te ji,a cnt cojib b'
HMe HOBaro BHJimeHHt TBoero f (fjraa
6oyji,eTb h HOBOCTb TBoero CBemeHHi Jia
npHMeTb . ^a BcaKoy bctxoctb CKBpHb
o6hobhtb moihhk) TBoero noctmeHHt H
BcaKoy HenncTOToy Hcnpa^HHTb . ^a
^a He ApJKHHIH Ce C HHKHM»e ^XOMb 3aAHMb
b MHpi ceMt, Ha Am oiBoy acHBoymoyMoy 6oy,
Hcxoy cioy ero, h ^xoy CToy . . . Textum lati-
num habes in Sacerdotali Veneto, ed. anno
1560, fol. 191.
Digitized by
Google
— 54 —
k TOMoy He x iHCTH R^BJih hh cjioyra
(miss. nov. cjioyrn) ero xa6nTH hh 3jio-
()HTH (misS. nOV. 3Jie,HHTH) HMb MOHCeTB
(miss. nov. He B^MoajeTb), hh CTpaxa
Ha He B3jioiKHTb (miss. nov. B3JiaraTH),
KC TH HOBHMb npHmaCTBHeM' TBOHMb
o6hobhjh> (miss. nov. otforaTHJib) ecn.
TMb HHI.
Cuius praefationis *) verba latina
cum praesto non sint, liceat mihi
propriam versionem adiungere, quae
timeo an ubivis rem bene explicet.
„Vere dignum usque ad Sempi-
terne deus. Rex regum, dominus
dominantium, qui omnia verbo cre-
asti, cuius iussu omnia constituta
sunt, iam nos humilibus vocibus ad
te clamamus deprecantes, ut iniqui-
tates nostras emundes precesque no-
stras exaudias, sicut exaudire digna-
tus es protomartyrem tuum Stepha-
*) Sed in Sacerdotali ed. anno i56o si-
milis oratio habetur : Domine Deus omni-
potens creator caeli et terrae, rex regum
et dominus dominantium, exaudi nos fa-
mulos tuos clamantes et orantes ad te: qui
omnia de nihilo creasti et hoc pabulum cum
caeteris creaturis ad usus animalium et ad
eorum nutrimentum fecisti, quae quidem
animalia in adiutorium et sustentationem
hominum creasti, qui hodierno die peti-
tionem sancti Stephani protomartyris ad-
implesti, te humiliter deprecamur, ut has
creaturas avenae, salis, et caetera, quae
num diaconum, qui salutare carnis
suae sacrificium tibi obtulit. Et pro-
pitiare orationibus nostris, sicuti vo-
cibus (verbis) beati Georgii validi
martyris tui propitiatus es omnes-
que preces eius explevisti. Et sicuti
servo tuo athletae Chrysogono a
Diocletiano cruciato, palmam atque
coronam donare dignatus es, ita
corrobora et nos, quaesumus te,
domine, contra malevolentes nobis;
sicut beatum athletam diaconum
Laurentium ad ignis flammam cor-
roborare dignatus es, et sicut mul-
tos martyres in tormentis corrobo-
rasti precesque eorum exaudire vo-
luisti, (ita) et nos, quisquis in domo
hac sacra preces ad te effundit, om-
nes exaudi de caelis et habitaculo
sancto tuo, et miserere heroum chri-
stianorum, qui in orthodoxa fide per-
ad usus animalium et sanitatem eorum,
sive in terra sive in aqua degentium, per
invocationem sancti Nois tui et per inter-
cessionem beatae Mariae semper virginis
genitricis tuae et per merita beati Ste-
phani protomartyris tui, cuius festum ho-
die recolimus, et per preces omnium sanc-
torum tuorum benedicere et sanctificare
digneris, ut animalia quae ex eis gusta-
verint, sanitatem integraliter recipiant, per
te, Iesu Christe, cuius solo verbo omnia
restaurantur, salvator mundi, rex aeternae
gloriae.
Digitized by
Google
55 —
sistunt, et tribue eis virtutem
contra versutiam et malignita-
tem adversariorum. Et quae-
sumus, ut sal iste in nomine
novae incarnationis tuae bene-
dictus sit novitatemque tuae
sanctificationis accipiat, ut om-
nem putredinem inquinamen-
torum reparet potentia tuae
visitationis omnemque immun-
ditiam repellat; ut neque im-
mundus diabolus neque sa-
telles eius corrumpere aut
H - infestare eum possit neque ti-
morem inicere eis, quos tu novo
adventu tuo recreasti (ditasti)."
Qui nunc sequitur exorcismus in
miss. nov. deest: 3HMHaBaio Te, TBapH
COJIHali, HMGHeML f cma, HMeHeML f CHa,
HMCHeMb f #xa cro, ,na 6oy,nenra bh-
Hoy Ha notftfloy Bparoy h Bcen .npoy-
jkhhh ero . 3HaMHaBaio Te f 6mb jkh-
bhmb, f 6mb hcthhhhml, f 6mb cthmb, kh
Te poyKOio EjiHcfet nppica (B'BO,noy) Bpn-
HIH CTBOpH, H KH Te Ha HOTpttfoy HCKO-
Moy pojtoy cTBopn, jiiOAeMB rpe,noymHMB k
*) Aliquot sententiae huius exorcismi
redeunt in benedictione salis, quae in festo
Epiphaniae fit, ubi haec leguntur : Cojh
TBoe iienpeMoraHHe KptnocTH, mojhm Te rocno^H
6o»e, kh HeoyMa-ieHOH) mimoctmo hml noAaTH
cnoAo6H^' ecH, aa ot Hee Bca MoroyT* ce oy-
tbpahth e» h Bca MoroyT' ce oca&avltr ....
BtpOBaHHH) p60MB TBOHMB, fla CIO BCa
MoroyT* ce oyTBpjjHTH h eio Bca mo-
royr' ce ocjiajiHTH .*) TWhe rn npH-
jieacHO Te mjihmb, ,na ch4 coji' bb HMe
cthc TpoHue djrane h CBemeHne npH-
MeTB chjiok) xa ra Hmro, kh rpeflOTL.
;,Exorcizo te materia salis in no-
mine patris, in nomine filii, in no-
mine spiritus sancti, ut semper fias ad
effugandum (expugnandum) inimi-
cum et omnes satellites eius. Exor-
ci^o te per deum vivum, per deum
verum, per deum sanctum, qui te
per manum Helisei prophetae in
aquam mitti iussit, qui te ad tute-
lam humani generis procreavit, po-
pulo venienti ad credulitatem, per
servos tuos (scribere debebat : per
servos suos consecrari praecepit), ut
per eam omnia firmentur et per eam
omnia in dulcedinem convertantur.
Proinde, domine, supplices rogamus
te, ut sal iste in nomine sanctae tri-
nitatis benedictionem et sanctificatio-
nem recipiat per virtutem Christi
domini nostri, qui venturus est."
„Salis tui insuperabilem virtutem, quae-
sumus te domine deus, qui imminuta gratia
nobis dare dignatus es, ut per eum omnia
corroborari possint, omniaque possint dul-
cedinem capere" (vel „dulcorari a , quemad-
modum apud Gerbertum Monument. vet. lit.
Alem. II, 65 legitur).
Digitized by
Google
56 -
Excipit benedictio avenae : 3ooi>
tf.IBH.
3HMHaBaio (miss. nov. 3aKJMHaio)
Te, TBapn 3o6Hat, h 3aKJiHHaio Te b'
HMe f oua f h cna j h cro jtxa, na
nOTpH^HHIH BcaKoy CKBpHOy h OMpa^e-
HHe tmh ^tMoyHCKHe ot ce6e, #a hh-
CTa h 3ApaBa npetfHBaemn b' oyTpotfi
KOHCMB HJIH CKOTOMB HJIH Ka (misS.
nov. khmb) jho6o TOTBepoHO^HeMb 6oy-
.HoymHM' (miss. nov. coynjHMB) Ha no-
Tptdoy hkomb, iKOJKe BKoyceTB, ot ^tft
(miss. nov. Te6e) 3jj,paBHe jja npHMoyTB
noMontHK) HeBHAHMaro 6a, kh Bca b
hohct^uh CTBopn h oyTixoy HCTBepoy-
Hora HHCTa HCKoy po,noy no.ua . tko hh-
He npnjieacHO tc th mjihmb, ji;a cni
nnma (miss. nov. 30(5b) na noTpttfoy
KOHeMB (sic in miss. nov., noster ne-
TBepOHOJKHt) H HpOHHMB JKHBOt'hHMB
6ji t hh1> TBoero hchjihht' ce h Bce
sjickh ot nee OTpHHoyT' ce (miss. nov.
aliter: h 3jipaBHe ot Hee npHMoyTB) h
ocoyneT' ce OTroHeme . Tmb.
„Exorcizo te materia avenae et
adiuro te in nomine patris et filii
et sancti spiritus, ut omnem macu-
lam (inquinamentum) et obscuratio-
nem tenebrarum diabolicarum ex-
termines (deleas de te), ut pura
*) „Quadrupedia munda" commemorantur
in oratione altera, quae ad benedictionem
et sana permaneas in visceribus
equorum et pecorum aut quaecum-
que quadrupedia in usum hominum
sunt,*) si de te gustaverint, sanitate
perfruantur potentia dei invisibilis,
qui in principio omnia fecit atque
quadrupedia munda in solatium (ad-
iutorium, sustentationem) generi hu-
mano dedit. Proinde nunc supplices
rogamus te, domine, ut haec ave-
na, in usum equorum caeterorum-
que animalium creata, benedictione
tua expleatur omnesque nequitiae
ab ea depellantur et condamnen-
tur . . .
Cmhch cojib h 3o6b t l>oynH cne
CMtiueHHe cojih h 3o6h chjiok) cro
KpnjKa b' hmc oua h CHa h cro jixa .
Amhb . 1\ c BaMH. Commisce salem
et avenam. Fiat haec commixtio sa-
lis et avenae per virtutem sanctae
crucis in nomine patris et filii et
sancti spiritus. Amen. Dom. vob.
IImjimcp. Oremus.
BcMrn bmhh 6e, Kora HenpeMO&eHa
Kp^nocTB e, kh CBoeio HeoyMa^ieHOio
MJICTHIO BCa HHTteniH H CTBOpHHIH
(miss. nov. ctpohhih), tboio mjictb
agni et carnium in die sancto Paschae spec-
tat, in Sacerdotali edito anno i56o, fol. 204 b.
Digitized by
Google
— 57
o6hji'ho Ha hh mejtpH (miss. nov. no-
juih) h chio TBapt cojih h 3o6h mjicth-
bo f npocTH, ,na KptnocTHH) Kpin^Karo
BejinqLCTBHt TBoero 6jihhc npHMeTL h
6aji'cTBO cncHHt . JJa no6Ha;HTb Henn-
CTHBH fltBJIL OT THXL (miss. IIOV. BC4xl)
MHCTL H aCHJIHmb Ca b'cHMH 6tCH HMC-
hcm' h chjioio xa CHa TBoero, ra mue-
TO, KH CBOIO MOIH, HH^CH H Ha 3CMJIH
CM^CH • TaKO HMb €MHHia(lo)mHMb CHK)
TBapb COJIH H 3o6h BipoyiOHJHML B pt-
CHOTOy TBOIO dO (JjIHHeMb' H 6aJl'CTBO
npneMaTH h TBoee Cjiro^TH HacjrajiHTH
ce . J[a HHKor.ua ate BcxnnteHH 6oy,u,eM'
npejiameHHCML npHjjHaro 3MHi, Ke th
MHoroa^H hoio Kp bhio Hcxa CHa TBoero
ra Huiro HCKoynnjiL ecn . Eh c to6oio.
„Omnipotens sempiterne deus, cu-
ius insuperabilis virtus est, qui tua
imminuta gratia omnes nutris et
restauras, gratiam tuam opulenter
super nos mitte et istam materiam
salis et avenae benigne sanctifica,
ut per virtutem fortis maiestatis tuae
benedictionem suscipiat et medici-
nam salutis. Ut immundus diabolus
aufagiat ab his locis et habitaculis
cum omnibus daemonibus, in no-
mine et potentia Iesu Christi filii
tui domini nostri, qui potentiam su-
am in caelis et in terra commiscuit:
sic nobis commiscentibus hanc ma-
teriam salis et avenae, ut qui in
veritatem tuam credunt, benedictio-
nem et medelam suscipiant et tuo
beneficio perfruantur, ut nunquam
fraude principis draconis corripia-
mur, quos tu pretioso sanguine Iesu
Christi filii tui, domini nostri, rede-
misti. Qui tecum."
Proximus qui sequitur exorcis-
mus in missali Novakii iterum ab-
est :
3HMHaBaio Te, TBapn cojih h 3o6h,
h b' h f mc 6a caBaoTa BCMroymaro, kh
a3 bchx cncHHe Ijbh ce BHepa^HH jHb
no Ttjioy, kh jjhcl 6:KHro CTlmaHa bh-
Te3a b apoyjKtfoy aHfcjiL BHacra paHHjn>
ecH, Kora mh ;mcb npa3jj,HHKL no^HTa-
eML, kh 3a CBoe roytfTjiH mjih, ,na He
norHtfHoyr', npocHM' ^a ero oyTejKa-
hhom' Bca naKOCTHB^at Hania OTjtBHr-
HeniH h doyAoyma 6jira no^aniH, w
B ,f ropoe TBoe npHm'cTHe totobh flijra
ji,o6pHMH odptmeM' ce . H Ha TBoe pa-
AOCTHHe 6paKH BecejiH bhhth no,nacH,
h 6jiHHe TBoe npntTH b CTpaHt jtec-
HtH Cb BCHMH npBJJHHMH . ItH HCb OT
BHHHe ceMpTH H36aBH XMb CHa TBoero.
H TaKoe hcl b jkhbotIj hhiml HHe H3-
6bh ot bchxl MeTeatL MHpa cero Ha-
nacTL 3jio6h jijkMoyHCKHe . Mhjiocth jkc
TBoe HeHspeneHO 6o;klctbo ji;a nocjiaTH
hml paMHHiH cro aHfcjia Pananjia c h6cl,
Digitized by
Google
5»
Kora npnfce nocjia k To6hh h k Cap ? -
pt, KmepH ParoynjioBi, kh (bis) npo-
raa 6tca AcMOjvfei . tko hhc thm^c
o6pa30Mb h k hmb nomjiH ra, aa Tafce
PanaHji' npoiReHeT' jvfeMoyHa ceMpYHaro
h CTapeTB 3Jie,neinaro h noroytfHTb ot
BCtXb MtCTb, b' KHXb npetfHBaiOTb t6*
patfoTaiome . Kh Btpoio tc6h cjioyaceT',
H^ate kojihhcjio cneTb h 6'p&Tb h hohh-
BaiOTb, xpaHH e 6 Acme, xpaHH e cneme
ot BcaKoro meTaHHt jifiBJie jiacTH, kh
ecH CTpaac' h 6ji,HTejH> h nacTHpb mjicth-
BH OBaUb TBOHXb, arYne HenopoHHH,
kh jqnoy cbok) nojioacHJib ecn 3a ob'hc
CBoe . Kh cb oijeMb h ch.
„Exorcizo te, materia salis et ave-
nae, in nomine dei Sabaoth omni-
potentis, qui pro salute omnium he-
sterno die in corpore apparuisti, qui
hodie beatum Stephanum athletam
in societatem angelorum annume-
rare dignatus es, cuius nos hodie
festum celebramus, qui pro perdi-
toribus suis precatus est ne perirent,
quaesumus ut meritis eius omnia
molesta nobis auferas futuraque bo-
na tribuas, ut ad secundum adven-
tum tuum bonis operibus parati re-
periamur et ad tuas laetas nuptias
gaudentes pervenire concedas bene-
dictionemque tuam percipere in dex-
tra parte cum omnibus iustis. Qui
nos ab aeterna morte liberasti per
Christum filium tuum, sic et nunc
in vita nostra libera nos ab omni-
bus tumultibus huius mundi et ten-
tationibus malitiae diabolicae. Mi-
sericordiae autem tuae ineffabilis
divinitas mittere nobis dignetur an-
gelum Raphaelem de caelis, quem
prius ad Tobiam et Sarram, filiam
Raguelis, miseras, qui daemonem
Asmodoeum expulerat: sic et nunc
eodem modo etiam ad nos mitte
eum, ut idem Raphael daemonem
mortis depellat et infestantem con-
terat et perdat in omnibus locis, ubi
operantes tibi permanent, qui fidem
tibi serviunt. Ubicunque dormiunt
aut vigilant et requiescunt, serva
eos vigilantes, serva eos dormientes
ab omni impugnatione fraudis dia-
bolicae, qui es custos et vigil et
pastor benignus ovium tuarum, agne
immaculate, qui animam tuam pro
ovibus tuis dedisti, qui cum patre
et filio (scil. vivis et regnas)."
Post versiculum Praeceptis salu-
taribus et Orationem Domini „Pater
noster" excipit in utroque codice
oratio :
TTpH3pH, MJITe TH BCMrH B^HHH 6e,
Ha KpxocTb HCKaro ca3AaHir6, Ke tboch
BJiacTH Mjieme ce ot TBoee TBapn k
Digitized by
Google
— 59 —
6jihhio CBeineHnt eio (miss. nov. h k
CBemeHHIo) HpHHOCHMb . jJ,a CH* TBOt
TBapt cojraai 3hmhhcm' TBOHMb (miss.
nov. TBoee MomH) 6jma 6jifiTh h Kpt-
nocTb CBemeHHt npHMeTb . Kh peqe oy-
HCHHKOM ? CBOHMb . Bh eCTe COJIb 3CMJIH .
H anjioy nHmoymoy . cojihio cpije Bme
oyHHHeHO . r re oyMJieHO MjiMb, ^a cnt
TBapb COJIH h 3o6h b ptCHOTOy Kpi-
nocrb MJicpAHt TBoero h 3amHmeHHi
oyqoyeT', aa BcaKe 3Jieji,H .niMoyHCKHe
oynoyBme OT6ir'HoyTb h OTJioyqeT' ce
ot hck) . Cnixb (ita nov., noster: Bca-
n$x) me 6jirn ,na npe6nBaeTb b' Befex'
HCb noMomnio CToe h Hepa3,nijiHoe
TpoHue, Ka b' ejtfiHCTBi jkhbct h n;p-
CTBoyeTb 6b b Bce bkh bkb, aMHb.
„Respice, quaesumus te domine
omnipotens deus, ad fragilitatem
creaturae humanae, quod potestati
tuae supplices de materia tua ad
benedictionem et sanctificationem af-
ferimus, ut ista tua materia salis
signo potentiae tuae benedicta sit
virtutemque sanctificationis accipiat.
Qui discipulis tuis dixisti: Vos estis
sal terrae, et per apostolum qui
scribit: Sale cor vestrum sit condi-
tum. Te humiliter rogamus, ut ista
materia salis et avenae in veritate
virtutem misericordiae tuae et tute-
lae persentiat, ut omnes malitiae dia-
bolicae sentientes aufugiant et se-
cedant ab eis, profectus vero bonus
permaneat in nobis omnibus, auxilio
sanctae et indivisibilis trinitatis, quae
in unitate vivit et regnat per omnia
saecula saeculorum, amen."
Opu. Oratio.
(H)36BH HH, MJIMTe, TH 6e Hfflb, OT
Bctxb' 3ajib npeMHHoyB'iHHXb h Ha-
CToemnx' h rpefloymHx' p6b TBOHXb, ot
opoyacni HeB^pHaro, ot rjia^a, ot Me-
na, ot no:Kapa, ot HeMomn 3ajrae, ot
CeMp'TH HarJIHe H OT BCHx' CKBpHb H
HeqncTOTb, xojtaTancTBOMb 6aarae Bcar-
W 6pue MpHe, H 6araro MaxaHjia
apxHhjia H cro HBHa XHTJia H 6araora
nTpa KH3a aiuib, H CTro CTHHHa np-
Bora MHKa TBoero H 6amro BeHe-
jtHKTa ^bCTHora on r ra, h npoc'6n pa-
W CTHXb OTHb naTpntpaxb, nppKb,
amib, ehjiHCTb, Mqmtb, HcnBAHKb, cth-
Tejlb H Jifih H MJIBH pajI,H BCHXb CTHx'
TBOHXb.
„Libera nos, quaesumus te do-
mine deus noster, ab omnibus malis,
^Sh^r practeritis, praesentibus et
futuris, servos tuos, ab ar-
mis infidelibus, a fame, a
gladio, ab incendio, a mala
infirmitate, a morte re-
pentina et ab omnibus
8*
Digitized by
Google
6o
maculis et immunditiis, intercessione
beatae semper virginis Mariae, et
beati Michaelis archangeli, et sancti
Ioannis baptistae et beati Petri prin-
cipis apostolorum, et sancti Ste-
phani protomartyris tui, et beati
Benedicti venerabilis abbatis et pre-
cibus sanctorum patrum patriar-
charum, prophetarum, apostolorum,
evangelistarum, martyrum, confes-
sorum, sacerdotum et virginum at-
que precibus omnium sanctorum
tuorum."
Opn. Oratio.
Mh f pb H f ()JlHHe H t MJICTb
oua h CHa h cro .nxa chh^h h npe^HBan
Ha cen TBapn CBemeHHt h na BKoy-
niaiOHtHx' ot Heio . Amhb.
„Pax et benedictio et gratia pa-
tris et filii et sancti spiritus descen-
dat et permaneat super hac materia
sanctificationis et super gustantibus
de ea. Amen."
IIOKpOIIH CBCmeHHC BOJIOY.
Aspergas sanctificationem aqua.
CAPUT XI.
Benedictio vini.
Ritum benedictionis salis et ave-
nae, quae in festo Stephani proto-
martyris fieri solebat, tam in nostro
codice quam in missali Novakii at-
que editione principe, ab anno 1483,
benedictio vini excipit, quae testi-
bus eisdem libris in festo sancti
Ioannis evangelistae observaba-
tur. Qui ritus in libris missalibus
aut sacerdotalibus priorum saeculo-
rum non adeo frequenter obviam
fit, ut accuratione descriptione super-
sedere liceat. Nunc iam plane abest.
Quare aequum esse censeo, ut hic
quoque ritus ad exemplar nostri codi-
cis explicetur adhibitis ipsis textibus.
Ila flHI, CFO IlBHa IIO TpU,H 3HMHaTH
bhho . IIoMJiMce . opu. (miss. nov. IlBHa
aiuia h eli.icTa 110 mhch o.ibth bhho).
„In festo sancti Ioannis post
tertiam exorcisatio vini. Oremus.
Oratio."
]>e kh ejtHHOHe^aro CHa TBoero hcl
pajpi Ha pacneTHe KpHawi MoyKOK) B3He-
CTH paHHJIfc eCH H KOH^eML JIOH^HHOy
npo6ocTH pe6pa ero h h3hth KpBH H3*
pe6apb ero, BHHoy h boji,h, T6e rn npn-
jieamo mjihml, ,na npH3pHmH Ha chio
Digitized by
Google
— 6i
TBapK BHHHOyK) H03pCHHeML HeBHJJH-
Maro h BHCOKaro datacTBHt TBoero . h
f 6jibhhih e mjcthk) TBoero h no^aniH
(miss. nov. nojtacn) hml tbohml pa-
<5oml BKoymaiomHML ot TBoero 6jmaro
o^HJint (miss. nov. djiroo^HJiHt) TBoee
mjicth (h) HanjiHHTH ce, ^a OTBpiMiie
Be r rxocTB ocKBpHeHHt TBot HOBat x iejia
HanHcaTH ce MorjiH 6hxoml . Tml . Bl
BCe BKH . Tb CBM . II 3AXML . Bl BHHI-
HHXL . XBJIH BCH.
„Deus qui unigenitum filium tu-
um pro nobis ad lignum crucis
passione extolli voluisti et lancea
Longini latus eius transfodi atque
e latere eius sanguinem et aquam
effluere, te domine supplices depre-
camur, ut aspicias hanc materiam
vini aspectu invisibilis et excelsae
divinitatis tuae atque benedicas eam
gratia tua nobisque famulis tuis de
tua benedicta ubertate degustanti-
bus gratia tua impleri concedas, ut
putredine inquinationis repulsa novi
filii tui scribi possimus. Per dom.
in omnia saec. saec. Dom. vobisc.
Et cum spir. Sursum. Gratias ag."
Sequitur praefatio, quae in miss.
nov. npo^UHt inscribitur :
B HCTHHOy JI.OCTOHHO h npBjifHO e
npaBO h cncHTejiHO hml (miss. nov.
add. T6t) BCMroymaro 6a h TBop^a
BCaqaCKHX* 6jlVb BCHML CpUML H CHJiaMH
CJIBTH . I\H HCL CHOM* CBOHML TML HHIML
OT BeTXOe CKBpHH OMHCTH, KOra BL H3'-
6aBjeHHe HHie nocjiaTH cbhhic pa<in (h)
njiTL npntTH ot npnHHCTHe j^bh Mpne.
IT b otfpaat vcufb 3a hcl Ha KpnacH
OyMpHTH paHH H H36aBHMHe HOCfeTH KH
6Hxoy b TaMHHijH aji,a h cnce e cbocio
^pBJieHOio KpBHio . II kh Ha KpnacH npo-
neTL MaTepL jipoy b cxpaHeHHe jjBijoy
HBHoy npenopoyMH, Kora mh ahcl npa3ji-
HHKL TTCML, H T6e TH BHHOy HpH-
jieacHO mjihth, aa OBauL tbohxl, nacTH-
poy mjicthbh, He ocTaBHniH . ,3,a (miss.
nov. Ha) npoc6oio 6aairo HBHa h bchxl
CTHx' TBOHXL CH njIO^L JI03HH f 6.1-
BHTH paHHIHH H flaniH HML OT HerO
BKoyniaiomHML TBoero 6jiHHi o6Hjrae .
Kh HJIO.HL JI03HH TBOHML CJIBOML (misS.
nOV. CJIBOCJIBHeML) B KpBL TBOK) Bl>pO-
BaTH HML 3aHB^H . Kfl CBOHML OyHHKOML
Ha Bfriepi b naMeTL MoyKH CBoee na-
nioy ot njiojta jio3h noji,aBL pene . Oe
e *iama KpBH Moee . Kh npnfce (miss.
nov. npte.ne) npBjmoMoy Hoio jio3oy
otfpiTfflOy BCa^HTH HOBCJlt, KH JI03HH
njioflL Ha noTpt6oy hkml CTBopn nn-
THe, h HejtoyHCHHML ot Hero 6aJl'CTB0
(miss. nov. jiHKapne) nojjaenra . TaKO
HHe MJiTe rn ^a 6jirBHTH h cthth pa-
tohih ch ^hcth njiOAL jio3hh, *ia (miss.
nov. esKe) mh k 6jihhio HMeHe TBoero
Digitized by
Google
— 62 —
BtpH^fe npHGMjreMh . ,H,a bch BKoyniaio-
mHML (miss. nov. B^Koymaiome) ot cero
tfjraora BHHa hh ejiHa CKBpHa rpnxoB'-
Hat otfHMeTb (miss. nov. add. e) h
Kajtt npnjiHeT ce k BHHoy ot cero CBe-
meHHt, JJa He MopeT' hhkotoph cajn>
coTOHHHb npejiacTHTH npHAHera (miss.
nov. npt^Haro) rop'Karo BKoymeHHt
HH Ca6jia3HHTH OyMa HXb HCHaBHCTHIO
Ke th CBoeio (miss. nov. ctoio) kpbhio
CHa TBoero HCKoynHJib ecn . Kh c to-
6010 aeHBeTb h n,pcTB.
„Vere dignum et iustum est, ae-
quum et salutare nos omnipotentem
deum et creatorem omnium bono-
rum toto corde et viribus glorificare,
qui nos per filium suum dominum
nostrum ab inveterato inquinamento
purgavit, quem ad redemptionem
nostram desuper mittere dignatus
est et incarnari a castissima virgine
Maria. Qui in figura humana pro
nobis in cruce mori voluit et redi-
mendos visitavit qui in tenebris in-
ferni fuerunt, quos rubro (purpureo)
sanguine suo salvavit. Qui cruci af-
fixus matrem virginem Ioanni virgi-
neo tutandam commendavit, cuius
nos hodie festum recolimus : te
domine semper supplices rogamus,
oves tuas, pastor benigne, noli dese-
rere, sed intercessione beati Ioannis
omniumque sanctorum tuo-
rum hunc fructum vitis bene-
dicere dignare et nobis gu-
stantibus de eo tuae
benedictionis abundan-
tiam dona. Qui fruc-
g ! ' tum vitis verbo tuo in
sanguinem tuum (mutatum) credere
nos iussisti ; qui discipulis tuis ad
caenam in memoriam passionis tuae
calicem fructus vitis praebens di-
xisti: hic est calix sanguinis mei; qui
prius iustum Noe vitem inventam
plantare iussisti, qui fructum vitis in
usum hominum potandum fecisti et
infirmis in medicinam convertisti. Ita
nunc quaesumus te domine, bene-
dicere et sanctificare digneris hunc
purum fructum vitis, quem nos ad
benedicendum nomen tuum fideliter
sumimus, ut omnes gustantes de hoc
benedicto vino neque ulla macula
peccati corripiat neque ubi de hac
sanctificatione vino adfunditur, an-
gelus satanae possit pellicere in prio-
rem amaram degustationem neque
scandalizare mentem eorum invidia,
quos tu sacro sanguine filii tui rede-
misti. Qui tecum vivit et regnat."
IIomojihmi> ce
BcMrn btoh 6e h ncxe rn, mjimtc,
npnapH MjicTBb Ha .n^jia poyKoy tbocio
Digitized by
Google
- 6 3
H CH nJIOJJb JI03HH 6JIBH f TH paHH
BCJIHHbCTBOMb KptnOCTH TBOCC, BCe 2Ke
B^fepHHe pa6n TBoe npocTH kh ot (to)-
ro BKoycerb h TBoeio mjicthio BHHoy
H BS>3Jifk XpaHHTH e paHH . YlAh. %
„Oremus. Omnipotens sempiterne
deus et Iesu Christe domine, quae-
sumus te, propitius respice ad opera
manuum tuarum et hunc fructum
vitis benedicere dignare per maie-
statem virtutis tuae, omnesque fide-
les servos tuos illumina, qui de eo
gustabunt, tuaque gratia semper et
ubique tueri eos dignare. Per do-
minum. "
TIoMJMce • 3anBA hh cnc . JJku . (he
Hni . IIpHJIMH OJIHC BOJJO K BHHOV . I>Oy-
,HH cne CMimeHHe BHHa h bojih BKoyn'
ate h I cBenteHH* o xi Hcfe rt hhim'.
Pb C BMH.
„Oremus. Praeceptis salutaribus.
Ad fin. Pater noster. Affunde bene-
dictam aquam et vinum. Fiat haec
commixtio vini et aquae, simul et
sanctificationis per Iesum Christum
dominum nostrum. Dominus vo-
bisc"
IImjimcc . I>e kh HCKro coym . hihh
^HMHaBaio Te TBapn BHHHat b'
h f Me 6a oija BceMoroymaro h f b'
HMe cnca xa CHa ero hc Koro pedapb
c boaok) H3H,ne h f b' HMe ^txa cro
napaoHTa, kh 3anoBji l Hio BcanacKHXb
6jirb TBOpua B CpUHXb B^pHHXb H b'
t3Huixb npeMoy I npHX > ecn, ^a ohhcth-
HIH CH HJIOflb JI03HH OT BCHXb CKBpHb
h npnqemeHHeMb cero CBemeHHt tboh
b^phh bch 6jihhc TaKO #a npHMoyrb.
KaKO w Bce kphb'ji;h BpajKHe T6i 60-
poymoy ce 3a hh npejiOMeT' ce . Ilocnt-
niacTBO djirocTH TBoee, jiio6bb njiojj.0-
BHTa, tojih 3jipaB'e cncHTejiHO ot Hero
W npHMeMb h ,na hc 4bhmo hhhtojkc
HeHaBHCTHio, jja na*ie jho6'bhio Meio co-
6ok> Bcarj^a npetfHBaiome . Pmb h.
Oremus. Deus qui omnis crea-
turae.
„Exorcizo te creatura vini in no-
mine dei patris omnipotentis et in
nomine salvatoris Christi filii eius,
e cuius latere cum aqua exivisti, et
in nomine spiritus sancti paracleti,
qui iussu omnium bonorum creato-
ris in cordibus fidelium et in oribus
sapientium es, purifica hunc fruc-
tum vitis ab omnibus maculis atque
participatione huius sanctificationis
omnes fideles tui benedictionem ita
accipiant, ut omnes iniquitates dia-
bolicae, te pugnante pro nobis, per-
fringantur. Profectum bonitatis tuae,
amorem frugiferum atque valetudi-
nem salutarem ab eo ut percipia-
mus, ut appareamus non in invidia
Digitized by
Google
6 4
sed in mutua caritate semper com-
morantes. Per chr."
BjffiH, npocHM', CTa TpoHije, BCMrn
BHHH 6e, HHTHe CHC BHHa H BOflH, H
p6n TBoe ot hhxl npneMJiiomee npocTH
H XpaHH b' BCe BKH BKb . AMHb.
„Benedic, quaesumus, sancta tri-
nitas, omnipotens aeterne deus, po-
tum istum vini et aquae, famulos-
que tuos de eis consumentes illu-
mina et conserva in omnia saecula
saeculorum. Amen. "
IIo MHCH B K&ieavH ^aH BKOyCHTH
jiio^Mb a ocraHaKb bjihIil b 6sMBe hjih
CXpaHH HHCTO.
„Post missam vinum in calice gu-
standum da populo, et quod reli-
quum erit infunde in vas aut con-
serva purum."
Hucusque de benedictione vini
codex Hervoiae, cuius orationes in
Sacerdotali Veneto ab anno 1560
frustra quaesivi. Neque in disser-
tatione Thomasii de poculo Ioannis,
quam anno 1675 scripserat neque
in commentatione quam Zingerle
lingua germanica de benedictione
Ioannis (Johannissegen) anno 1862
edidit, quidquam simile ut reperirem
contigit.
CAPUT XII.
De lingua codicis Hervoiae.
In omnibus glagoliticae scriptu-
rae monumentis, quae ad usum ec- .
clesiasticum pertinebant, continuo
lingua palaeoslovenica eaque indoli
linguae serbocroaticae conformis vi-
guit, siquidem liber in finibus pro-
vinciarum, quae a Serbis et Croatis
incoluntur, scriptus erat. Quibus so-
norum aut formarum proprietatibus
cuiusmodi lingua a sincera palaeo-
slovenica differat, nihil est cur ex-
plicem. Sed codicis nostri id prae-
cipuum est, ut plus solito a lingua
ecclesiastica discedat atque linguae
vulgari accommodetur, quod non
tantum in praeferendis declinationum
atque coniugationum formis vulgari-
bus, sed etiam in delectu verborum
manifestum fit. Imprimis, animad-
verte, quaeso, pronomen relativum
nunquam fere palaeoslovenico vo-
cabulo Hwe, sed semper croatico
kh exprimi, qua abusione scriba
missalis Novakii cautior abstinuit.
Digitized by
Google
65
Frequentissimus pronominis kh usus,
ubi Hwe exspectabatur, libro nostro
speciem linguae vulgaris conciliat,
quae magis etiam insignibus voca-
bulis, veluti *ia pro HkTO, Kajvfe pro
u\eKe y roBopHTH pro r<taroAaTH, aut
formis declinationum pronominis et
adiectivi, uti Kora pro terowE, 6jaro-
cjiOBeHora pro BAarocAOBcnaro, aut dif-
ferentiis sonorum, veluti aiopeTb pro
MOTCiTk, HCaiOmHMb prO )K€^O^l|JHMk,
3anpHmaio pro 3anpi;ipaio, pHKe pa3-
AHJiH pro p^bKki p&axkAH, denique
ipsa orthographia, veluti cjiaTKO flpn-
bo, cjaTKa 6pHMeHa pro CAa^kKo Ap*-
bo, CAa^kKa Bp^M^na sustentatur. Et
quidem plurimis exemplis demon-
strari potest, Butkonem scribam co-
dicis nostri ea dialecto vulgari, quae
vocabulo na (ca) atque pronuncia-
tione diphthongi * ut i insignitur,
usum esse, quam dialectum etiam
nunc pars Dalmatiae septemtrionalis
loquitur, initio vero saeculi decimi
quinti apud omnes paene Dalma-
tas eandem in usu quotidiano fuisse
probabile est. Neque a vero alienum
est contendere, eodem saeculo etiam
aliquam partem Bosniae, imprimis
quae ad occidentem vergit, eadem
dialecto, quae hodie CakavStina ap-
pellatur, gavisam esse. Hervoiam ip-
sum, ut commentatio mea eo unde
digressa est redeat, hanc dialectum
in usu quotidiano adhibuisse multis
causis probatur. Cui ut lectio libri,
divina officia continentis, gratior fie-
ret, scriba Butko sermonem palaeo-
slovenicum magis etiam in partem
vulgarem, quam in libris ecclesiasti-
cis caeteroquin licitum erat, mu-
tare non dubitavit. Ita non solum
speciosa codicis forma, sed etiam
inusitatum argumentum singularis-
que lingua certo cum fine libri
apte cohaerent, omniaque ad illu-
strem eius auctorem Hervoiam refe-
runtur.
Digitized by
Google
DE
MISSALI GLAGOLITICO HERVOIAE
COMMENTATIO HISTORICA.
De Hervoiae ducis vita.
Missale hoc domino
Hervoiae duci illustrissi-
mae civitatis Spalatensis
dedicatum fuit. Quam de-
dicationem praeter textum co-
dicis attestantur primum adum-
bratio clarissimi ducis equestris,
deinde eius arma depicta, quae
missali addita operis pretium
haud minime augent.
Neque solum argu-
mentum codicis, sed
etiam persona eius,
cui librarius artifex-
que huius operis studiorum fructus
obtulerant, artissime cum historia
regni Bosniae cohaeret.
Fig. 17.
Attamen supervacaneum nobis vi-
detur hac occasione oblata domini,
vel ut praecise loquamur, reguli Her-
voiae vitam enarrare. Paucis igi-
tur Hervoiae personam illustrabi-
mus, in qua magnitudinem quan-
dam esse negari nequit. De eius
vita autem tractabant Simeon Lju-
bid in ephemer. Acad. Zagrabien-
sis, t. XXVI. pag. 74-92 sub titulo:
Povjestnicka iztra&vanja o Hrvoji
velikom bosanskom vojvodi i spljet-
skom hercegu — Disquisitiones hi-
storicae super Hervoia magno voi-
voda Bosnensi et duce Spalatensi ;
de eius origine disseruerunt Hilarius
Ruvarac : poay XpBOja BejieKora
Digitized by
Google
i
Digitized by
Google
— 68 —
BOJBOjje — de origine magni voivo-
dae Bosnensis Hervoiae in ephemeri-
dum TjiacHHK appellatarum Academiae
Belgradiensis, t. XLIX. pag. 45-52,
aliique inter quos praecipue Fran-
ciscus Racki (in „Rad", t. II. III. IV,
pag. 27-103, vil.) et Aloysius Klaid
in „Poviest Bosne" — Historia Bos-
niae — vicissitudines ducis exposu-
erunt. Scripserunt quidem de hac re
multi et alii historiographi vetustio-
res, quorum hoc loco mentionem fa-
cere non libet, ut Georgii Pray, Ste-
phani Katona, Lucii, Christiani Engel,
Mauri Orbini, Luccari. Eodemque
modo hic praetereo libros sive codi-
ces diplomaticos Georgii Fej£r, Pu-
cid, Kukuljevid, Ljubid, Gelcich, qui
ut nostra vitae Hervoiae notitia con-
deretur, pro sua parte adiuverant.
Bosniae regnum regnante Tuert-
cone, qui 1 353— 1376 bani, 1377—
1391 regio munere fungebatur, pluri-
mum olim valuit et nobilissimum flo-
rentissimumque habitum est, donec
enormi rerum negligentia, factionum
discidiis, diversarum partium studiis
in summum venit discrimen liber-
tatis et salutis perdendae. Est qui-
dem hoc bellum factionum contra
factiones non tantum historiae Bos-
niacae proprium, sed totius medii
aevi. Deest enim centrale regimen
et imperium, potentiores agunt con-
tra reges secundum nomen dignitatis
tantum electos, regnat re vera vis
naturalis. Sicut in Italia tyranni, duc-
tores, varii principes regni membra
in corpora separata diviserunt, ita
Bosniae regnum sub Tuertcone variis
fortunae vicissitudinibus amplificatum
atque unitum paulatim direptum est.
Bosniae singulare imperium pau-
lo infirmius erat, quam ut potentes
familias, oligarchos superbos posset
devorare. Itaque fieri non potuit, ut
ulla fides dynastiae, ulla fides propo-
sitae sententiae corroboraretur. De-
erat caput ullum regionis, quo uni-
versa incolarum multitudo inclinaret;
suam potentissimus quisque sedem
caput terrae iudicavit. Mores singu-
lorum non communi omnium ra-
tione et voluntate et iudicio re-
guntur et quae sibi nobilissimus
quisque proposuit, ut haec conse-
quatur summis viribus enititur. Tota
igitur rei publicae ratio omnisque
finis singulis propositus in eo posita
erant, ut suam potentiam quam la-
tissime extenderent. Hanc vero ratio-
nem cum splendidis iisdemque asperis
moribus coniunctam dissolute luxu-
Digitized by
Google
69 -
riantem videmus in proxima paen-
insula Italiae.
Qua cum epocha consociata est
in Italia magnificentissima aetas arti-
um litterarumque, earumque pro-
gressus Italiam officinam
quandam historiae reddunt,
ad quam ceterae nationes
talem rationem habent, qualem
discipulae ad magistram. Hic
igitur Italiae cultus, haecque po-
litia litus etiam Hadriae
ad orientem spectans,
regiones mediterraneas,
campos Histricos luce humanitatis
collustravit ; qui melius moratus ur-
banusque haberi voluit, Italiam cen-
tralem totius doctrinae auctricem se-
cutus est. Neque efficientia litterarum
artiumque regenerationis indolem
singularum nationum propriam per-
mutavit. Italus enim mansit sollers
Romanus, Bosnensis pauper fortis-
que montanus, ut iam maiores fu-
erant. Id genus Bosnenses proceres
tam rudes erant, quam montes sunt,
in quibus habitabant, nullum sibi
praepositum pati volebant, vi et po-
testati tamdiu tantum obsequeban-
tur, quamdiu earum acerbitatem sen-
tiebant; qua superata denuo erant
homines liberi solutique.
Bosniaci optimates catholicae re-
ligioni non erant addicti, sed omnes
fere vel certe potentiores hac aetate
erant Patareni (Bogomili, boni Chri-
stiani) quos se ipsi appellabant. Sunt
enim sectatores religionis, quae na-
turae totius Slavorum gentis propriae
apte conveniebat. Haud pauca om-
nino erant momenta, quae cum ad
singulas Haemi paeninsulae terras
dissecandas, tum ad Bosniam dissol-
vendam multum valebant; inter quae
referendae sunt cultus et humanitatis
quae tunc erat ratio atque inclinatio
propria, religio fidei catholicae omnia
unienti repugnans, Hungariae, regni
Histrici, attractio, Turcarum vires ad
magna surgentes ; in quibus omni-
bus inerat vis secernendi.
Atque hac aetate vixit Hervoia,
unus ex paucis Bosniae oligarchis, qui
ad extremam usque vitam opes com-
paratas obtinebant. Is quidem multa
peccata committebat, superos flectere
nequibat et Acheronta movebat, Tur-
cos in angustias adducebat, erat om-
nino licet non melior, tamen certe non
peior plerisque suorum aequalium.
Vides eius robustam, atrocem, super-
bam, avaram faciem, quasi prae ocu-
lis versantem; profecto erat ut aqui-
la, avis rapax quidem, sed potens.
Digitized by
Google
7o —
Hervoia erat filius Vukacii Hrva-
tinid, qui temporibus Bosnensis bani
Tuertconis, qui idem postea rex fac-
tus est, magna auctoritate nobilis
voivodae plurimum in civitate vale-
bat. Atque certum est auctorem
huius familiae Hrvatin propinquum
fuisse Croaticorum banorum et Bos-
niae Dominorum Pauli et Mladen
ex generatione Subid originem du-
centium, qui saeculo decimo tertio
exeunte Bosniam occidentalem im-
perio tenebant. (In originali — da-
tum Scardonae die octavo mensis
februarii anno i3o5 — nunc in col-
lectione nostra conservato, Paulus
Banus Croatorum et totius Bosne
dominus una cum filiis Mladino ba-
no Bosniensi, Georgio, Paulo et Gre-
gorio, comitem „comitatus inferio-
rum partium Bosne" Hrvatinum cog-
natum esse appellant.) Qui Hrvatin
in partibus quae dicuntur inferiori-
bus Bosniae praepollentem familiam
condidit, ex qua Hervoia est oriun-
dus.
Annis inde a i386 usque ad 1416
Hervoia in omni actione atque ad-
ministratione rei publicae floruit.
Nam sub rege Tuertcone potente in-
stitutum post eius mortem ministe-
rio maioris domus imbecillorum Bos-
niae regum fungentem videmus, qui
magis suo, quam dominorum no-
mine plurimum agebat et aliquam-
diu omnes regulos Bosnenses su-
perabat. Cuius potestas ex illa peri-
culosa rerum conversione enata est,
quae in .Cfoatia, Bosnia aliisque ad
meridiem spectantibus terris mortuo
Ludovico I. anno i382 exstitit et
usque ad annum 1408 permansit.
Ut diploma Ladislai regis Nea-
politani de dato decimi septimi Iu-
lii anni 1391 — registri Angiovini
num. 362, Arch. Neapol. — testa-
tur, Chervoe cum fratre Vuk iam
Caroli Durazzi assectator fuit eique
gravissima officia praestitit Cum
anno 1392 Ioannes Horvdthy gene-
ralis vicarius Ladislai nondum ma-
turi imperio filii interfecti Caroli fac-
tus bellum nomine virilis sexus stir-
pis Angiovinae contra iure publico
lesfitimos ex feminino sexu descen-
dentes gereret, voivodam Bosnen-
sem Hervoiam, banum Dalmatiae et
Croatiae, pro eius partibus stantem
reperimus.
Qua epocha legum vinculis ex-
soluta una factio alteram seditiosam
et rebellantem putabat, omniaque
erant permissa. Cui rei testimonio
est charta, in qua a Ladislao (cf.
Digitized by
Google
— 7i —
Arch. Neapol. d. d. 15. Octobr. 1392,
Reg. num. 363, fol. 158) I. Horvdthy
et Hervoiae duci haec conceduntur:
„quod possitis et valeatis tam uni-
versitates, et homines terrarum et lo-
corum dicti regni nostri Hungariae
et aliorum .... regnorum sibi an-
nexorum quam alios quoscunque
regnorum eorumdem magnates, pro-
ceres, comites, barones, personas et
homines rebelles nostros ac inobe-
dientes et maleficos quovis alios
cuiuscumque gradus, status condi-
cionis existant ad sinum gratiae no-
strae recipere eisque et ipsorum cui-
libet omnes et singulos excessus,
crimina, discursiones, depraedationes,
incendia, currerias, cedes, homicidia,
disrobaciones et furta publica et pri-
vata et alia quaecumque delicta quo-
cumque nomine censeantur; per ip-
sos et eorum quemlibet aut alium
vel alios ipsorum . . . . usque in
diem reddicionis ipsorum ad hobe-
dientiam et fidelitatem nostram ubi-
cumque, quomodocumque et qualiter-
cumque commissas atque commissa
remittere."
Duces autem partium Sigismundi,
qui Mariae reginae maritus, legiti-
mus erat rex, in meridiana regni
parte erant Nicolaus, filius Nicolai
^^^ de Gara anno 1389 occisi et
«9 Ioannes de Mar6th. Quarum
I ■■^ uterque vir ferreus in-
JPES^ revocabili constantia erat,
Fig.20. et s j q UaeraSt quaenam
omnino vera fuerit causa horum
certaminum dynasticorum, certe im-
placabilis singularum gentium cu-
piditas inter se ulciscendi respi-
cienda est. Anno vero 1393 ge-
neralis vicarii Horvdthy partes in
bello inferiores discesserant et Io-
anne duce crudeliter morte punito
Hervoia inferioris Bosniae partium
voivoda a. d. x. kal. Sept. eiusdem
anni in castello suo „Zucham" im-
perio regis Sigismundi Mariaeque
se subicere coactus est. (Cf. Fej^r:
Cod. Dipl. x, 2. 158.)
Potentia vero Hervoiae ipsius,
quem iam die i3. Iulii 1393 res
publica Venetiana cum fratre Vene-
tum et Civem fecerat, (cf. Arch.
AuHcum Vienn. Copia dei Comme-
moriali vill, 305) Horvdthyi calami-
tate fracta non est. Neque eius de-
ditio vera sinceraque fuit, nam per-
severavit Ladislai rebus favere, qui
die 4. Iulii 1394 ratificat, acceptat
ac confirmat vicarii sui donationes.
(Cf. Reg. Ang. num. 363, fol. 187.)
Sed praesens auctoritas iuvenilis can-
Digitized by
Google
72 —
didati regii nominis ficta tantum et
commenticia fuit; his enim demen-
tibus temporibus reges ab urbibus
iam non agnoscebantur (cf. Lucii :
De regno Dalmatiae 1. V. cap. in)
et singuli oligarchi regias causas
praetexendo suas res persequeban-
tur. Neque aliter fecit Hervoia. Ex
positione sua Bosniae occidentalis
vix expugnabili auctoritatem Sigis-
mundi convulsit et, ut ex regis in-
cusatione intelligi potest, iam anno
1 398 cum Tur-
cis societatis foe-
dus sanxit. (Cf. Fe-
jer x, 2, 563.)
His autem annis
Sigismundus cru-
delissimo modo re-
Fig.21. gnavit. Nam ut in
Hadriae terris ita in Bosnia eius
magistratus ipsi cives paene ad re-
bellandum adduxerunt. Quae cum
ita essent, Ladislai res celerrime
corroborari coepta est et cum anno
1402 praefectus classis Aloysius
Aldemarisco legatus Neapoli mis-
sus in Dalmatiam veniret, omnes
obviam properarunt. Supremus voi-
voda Bosniae Hervoia legato in om-
nibus adstitit et sicuti vicarius gene-
ralis regis Ladislai et regis Bosniae
(„Nos Chervoe supremus Voyvoda
Regni Bosnae ac vicarius generalis
principum serenissimorum regum re-
gis Vladislai et regis Ostoya") se-
ditionis reique fuit causa movens.
Cum Priore Auranae Bubek devicit
Paulum Bessenyei de Ezdege, ba-
num Dalmatiae et Croatiae, et sic
se validiorem esse ostendebat.
Anno tandem 1403 Ladislaus
ipse in Dalmatiam venit. Cuius bre-
vis gloria cum toto eventu rerum
prospero, qui ei initio contigit, cum
Hervoiae ducis nomine artissime
cohaeret, cui omnia debet. Cui rei
documento sunt litterae Matthei
de Sancto Miniato secretarii regii
consilii civitatis Florentiae ad dic-
tam civitatem. Ille enim scripsit die
11. Iulii 1403 : „applicuerunt huc,
die IX. huius mensis, XII magna
navigia serenissimi principis domini
regis Ladislai cum equis, militibus,
stipendiariis, grano, ordeo et aliis
ad huius ministerium pertinentibus,
quem quidem apparatum opere pre-
tium vidisse fuit. Heri huc appli-
cuit Voyvoda regni Bossine, cui
nomen Chervoya, princeps magnus
et potentissimus omnium regni il-
lius, qui quidem fuit causa potentis-
sima, ut regnum Dalmatie et omnes
Digitized by
Google
73 —
partem Sclavonie ad dominum La-
dislaum diverterent. Hic regem ex-
pectat cum comitiva maxima. Homo
ipse patarenus est, sed datur ordo,
ut dominus Cardinalis cris-
mate eum confirmet et reducat ad
lumen vere salutis et sic ipse eam
assentiri videtur (ea) sub spe, ut
dominus rex ipsum constituat mar-
chionem in partibus Bossine, prout
mihi asserit dominus Archiepiscopus
Spalatensis amicus suus et vicinus
et mihi pater et Dominus." (Cf. Mo-
num. Vat, t. IV. pag. 611-612. —
Archivio storico Firenze iv. et Racki
in Rad IV, pag. 58—62.) Iam supra
monitum est Hervoiam patarenum
fuisse, dico asseclam Bogomilicae
fidei, quam tunc maior pars nobili-
tatis Bosnensis necnon plerique pa-
triciorum urbium Dalmaticarum con-
fitebantur. Hervoiae autem confessio
huius fidei Hvalji Bogomilo etiam
„Testamento" ei dedicato tempori-
bus Djed (Superintendens Bogomi-
lorum) Radomiri anno 1404 (Testa-
mentum hoc in bibliotheca reperitur
universitatis Bononiensis — Fr. Ra£ki
in Starine I. pag. 92 — 109 in addita-
mentis ad historiam Patarenorum)
comprobatur. Sed contraria inter
has duas religiones, quae in publico
infensissima videbantur esse, privato
hominum convictu mitigari potuisse
ex epistola supra citata cogno-
scere licet; nam legimus Hervoiae
duci cum Ioanne de Aragonia, archi-
episcopo Spalatensi, amicitiam inter-
cessisse. Quae res eo facilius fieri
potuit, quod Bogomilorum dogma,
quamquam perfectis suis durissimam
vitae rationem iniunxit, tamen in viros
potentes, qui eius doctrinam seque-
bantur, haud parva erat
quasi indulgentia. Sed
alia sunt, quae de huius
viri moribus ex epistola
illa Matthei de Sancto
Miniato enucleare pos-
sumus. Eius fervor fi-
dei anno certo 1 403 sin-
Fig.22. cerus firmusque fuisse
nullo pacto putandus est, praeser-
tim cum pretio marchionatus Bos-
niae ad catholicam religionem trans-
ire cogitaret. Quid vero ille secre-
tarius sub voce marchionatus intelligi
voluit? Vicariatus nequaquam esse
potuit, nam vicarius Neapolitani regis
publica auctoritate constitutus Her-
voia iam multo ante fuit; scribit qui-
dem idibus Maiis anni 1402 sub
arce Tynniniensi sibi nonnullas do-
nationes pro civitate Sibenicensi
10
Digitized by
Google
74 —
factas confir-
mans: „Her-
voye, regno-
runi Rascie
et Bosne ac
in partibus Dalmatie et Croacie ....
vicarius generalis." (Originale in bi-
bliotheca musei nationalis Hungarici,
receptum in collectionem Nicolai Jan-
kovich.) Nos vero sub marchionatu
nihil aliud intelligimus nisi Bosniae
partes Hervoiae duci iure publico
velut beneficium attributae; id quod
princeps ille potens reapse adsecutus
est. Atque multo plus impetrasset,
nisi Ladislaus tam timidus fuisset.
(Scribit Mattheus de Sancto Miniato
die 3o. Iulii 1403: „rex iste mihi sa-
tis pavidus videtur." Mon. Vat. t. IV.
pag. 615.) Diadema quidem matercu-
lae illae deliciae die 5. Augusti eius-
dem anni Jaderae acceperunt, sed ma-
iorem animi fortitudinem nunquam
praestiterunt.
Die i3. Octobris Ladislaus Spa-
lato in urbe versatus est, die vero
20. Tragurii subinde Chervoe cum
comite Cetine (Nelipid) et numerosa
comitum Croatorum societate in Dal-
matiam venit, honorificeque ubique
receptus a Ladislavo dux Spalati et
proximarum insularum creatus fuit.
(Lucius op. cit. v. pag. 261. —
„Dono a Hervoya la cittA di Spa-
lato con il titolo di duca insime con
le isole di Corzola, Lesina, Lissa, e
Brazza, tutto ch£ queste quattro
avesse primiriamente donate ad Al-
vise e Guido Metofari nobili zara-
tini in ressarcimento del fisco, che
per 1'aderenze che avevano con
Carlo padre d'esso Ladislavo ave-
vano da Sigismondo patito." Paulo
de Andreis : Storia della citt^ di
Trau. MSS. pag. ii4b.) Hervoia
igitur Ladislai gratia dux electus est;
quae res inter i3. Octobris (pro-
babili coniectura die 19. Octobris
secundum Andreis op. cit. Chroni-
con) et 16. Novembris anni 1403
facta esse debet, cum res publica
Ragusana in instructione legatis suis
data Hervoiam iam ducem appellaret.
(Cf. Gelcich-Thalloczy : Diplomata-
rium Ragusanum, pag. i3i.) Sed
quaerendum est num Hervoia hanc
dignitatis accessionem adeptus amici
sui Ioannis archiepiscopi Spalatensis
opera catholicam fidem amplexus sit;
id quod re vera fieri potuit, quam-
quam in Hvalji evangelio bogo-
milo, cuius iam supra mentionem
Digitized by
Google
75
fecimus, annus 1404 adscriptus est.
His enim paucis vestigiis exceptis ni-
hil fere est, quod eius ardori fidei
lumen adferat. Neque hoc missale,
quod certe Hervoiae causa confec-
tum et, ut veri est simile, ab Al-
missanis Franciscanis, qui sub Her-
voia patrono fuerunt, ei oblatum est,
argumentum ad Hervoiae fidem ca-
tholicam comprobandam adferri po-
test. Is quidem haud dubie tam opii-
lentus fuit, qui duas religiones vel
potius nullam profiteretur, atque cum
vir esset rerum civilium peritus, illis
momentis usus est, quibus reges
constituebantur et removebantur, at-
que modo uni, modo alteri confes-
sioni studebat. Cum vero dux esset
Spalati, quae civitas tota fidei ca-
tholicae studiosa erat, nequaquam
acerrimus „Bogomilus" esse potuit.
Adde quod catholica ecclesia ad
Dalmatiae oras sita omnino validior
fuit, quam ut rationi „cuius regio,
eius religio" cederet. Et contra eius
propensum in catholicam fidem stu-
dium, quod sine dubio anno 1403
statuendum est, post ducatum qui
consisteret, confirmaretur necesse
erat.
Hervoiae ratio publica anno 1403
plane erat prudens et politica et si
totam eius actionem comprehendi-
mus, dubium esse nequit, quin idem
usque ad mortem suam dominus
esset arbiterque civitatum, quae in
regione Haemi ad occidentem versa
constituebantur. Neque solum Osto-
jae regis Bosniae, quem anno 1404
regno spoliavit, sed Stephani Tvart-
konis II. (1404 — 1408) etiam fata
semper quodammodo ab artibus fac-
tisque Hervoiae ducis dependent.
Spalati in oppido eius vices geren-
tes sive subvicarii residebant, ipse
copias et magnificam aulam suis
fructibus alebat, nuntios constitue-
bat, arma equosque amabat, num-
mos cudebat, magnarum pecuniarum
facultatem habebat (cf. chartas in
Archivo Cap. Spalat. — „Rector et
iudices commune civitatis Spaleti" —
die XVII. Maij anni 1403, originale
in Archivo Principum Eszterhdzy,
Repert. 42, fasc. B. 14. — loquuntur
in civitate vetere esse turrim Co-
mitis Nelipcij et de turri aut terra
(tr . . m terram, turrim ?) domini Her-
voiae. Traditio enim etiam nunc nar-
rat de quadam turri Hervoiae.) Ve-
netiae argentaria non secus ac ce-
teri eiusdem ordinis homines usus.
Deinde his temporibus intimam so-
cietatem cum Sandal Hranid, poten-
10*
Digitized by
Google
— 76
tissimo voivoda Bosniae superioris,
vel ut aliter dicam partis meridia-
nae habuit. Sicut enim Hervoia
septentrionales fines obtinuit, San-
dali auctoritas in Albaniam usque,
ut hodie appellatur, pertinuit. Inter
quos ex alternis causis modo ami-
citia modo graves inimicitiae inter-
cesserunt, quamquam negandum est
inter ambos unquam perfectum con-
sensum solidamque unanimitatem
fuisse posse. Nam Hervoia fortis
quidem, sed asper eques fuit, San-
dal vero levis gratusque baro, ita
ut dicere liceat in eorum diversa
indole septentrionem et meridiem
inter se contrarios in corpus co-
aluisse. Sed ad annum supra me-
moratum Hervoia sine ulla dubita-
tione maiore auctoritate eminuit.
Anno 1408 lux quaedam Sigis-
mundo in regione australi videba-
tur oblata. Neapolis et Hadriae loco
Budensis regia arx caput principum
in occidentali Haemi parte habitan-
tium electum est. Et Hervoia et
Sandal Dobor urbe atroci oppug-
natione capta in nomen iurarunt re-
gis omnium cladium obliti, quas
exercitus et consilia publica per
quindecim annos (1393 — 1408) du-
cis Spalatensis machinationibus ac-
ceperant. Sigismundus, qui rex alias
duro animo esse solebat, Hervoiam
benignissime recepit, qui Ladislai
partes capite destitutas deseruit,
ipseque Budam contendit. Rex Her-
voiam ducem gratiis honoribusque
cumulavit eique Spalati possessionem
cum ducatu confirmavit ac „quam
plura Castra et possessiones nostram
in signum sincere dilectionis ipsum
in Compatrem nostrum assumendo
sibi pro singulari honore, quoddam
clenodium scilicet signum Draco-
nis, quod nos una cum Serenissima
Principe Domina Barbara regina
Hungariae etc. conthorali nostra
carissima et quampluribus mundi
principibus nostrorumque regnorum
baronibus nobilibus praefectis in sig-
num indissolubilis societatis gestare
solemne duxeramus conferendum".
.(Cf. Lucius op. cit. V.
>ag. 268 in Dipl. Si-
-ismundi imp. et re-
tjis, in Pulsano a. 141 3
latis.) Quae laudis in-
ignia sibi eo maiori
honori esse Hervoia
«luxisse videtur, cum
liuius draconis insig-
jiis praeter reges et
Fi g . 24. nobilissimos principes
Digitized by
Google
— 77 —
nemo particeps fieret. (Cf.
Arch. aul. Vienn. Reichs-
reg. E. pag. 201, F. 83 v,
I. 53 v.) Deinde sicuti iam
mentionem fecimus, Sigis-
mundus etiam Du-
catum Spalatensem
ei confirmavit. Ita-
que maxime dolen-
dum est, quod ne-
Fig.25. que Ladislai regis
Neapolis neque Sigismundi charta
reperiri potest. Omnis quidem ope-
ra nostra ad chartam indagandam
conlata ad irritum cecidit. Sed fieri
nequit, quin hoc loco de tempore
missalis definiendo nostram coniec-
turam proferre audeamus. Equi-
tibus enim huius draconis insignis
licuit in sua insignia gentilicia no-
tam draconis recipere. Neque pu-
tandum est Hervoiam ducem, qui
hunc honorem plurimi aestimaverit,
id genus decorationem suae gen-
tis insignibus non vindicasse et pe-
tivisse. Cum vero insignia draco-
nis die 12. Decembris 1408 statuta
sint, (Arch. aul. H. 135 v. Reichs-
reg.) ex magna insignium gentilicio-
rum imagine missalis colligere posse
nobis videmur, cum in ea dra-
co desit, missale ante annum 1408
scriptum esse et ad illud vitae spa-
tium pertinere, quo Hervoia cum
Ladislao amicitiae fide coniunctus
esset.
Sigismundi triumphus et Bosnen-
sium magnatium gratia reconciliata
una tantummodo re turbata est,
quae in posterum tempus gravissi-
mi erat momenti. Ladislaus enim,
postquam vindicias suas perditas
esse vidit, Iaderam centum mili-
bus ducatorum, ut vocantur, Vene-
tis vendidit. Qua ratione res publica
provida in ora orientali maris Ha-
driatici rursus constitit et dominos
potentes inter se certare passa ex-
spectavit, dum quasi fructus totius
Dalmatiae expugnandae et recupe-
randae maturesceret.
Hervoia per aliquot annos quie-
tus fuit summam vitae fortunam
consecutus. Tum vero Sandal Hra-
ni£ Hervoiae senescenti se praepo-
nere coepit. Itaque inter se obtrecta-
runt aemuli gratiae regis, qui anno
1410 nomine Romani imperatoris
ornatus est.
Anno 141 2 Sigismundus et Wla-
dislaus rex Poloniae Lublina pac-
tione confecta tempore pentecostes
Budam se contulerunt, quae urbs
tunc Sigismundi cura nodus et con-
Digitized by
Google
- 78 —
ventus Europae ordinis equestris
facta est. Ludi festi apparabuntur,
quibus equites Europae mediae et
meridianae intererant. Atque equi-
tes Bosnenses non ultimum locum
inter ceteros obtinebant. Qua occa-
sione data hi domini, dominatores,
principes Budam convenerunt, ut ex
indice lingua Germanica composito,
qui hodie in Arch. aul. Vienn. (Rep.
XVI. Publ.) adservatur, comperimus:
„Hie stend nach ain ander di herren
dy ze ofen pey dem hof gebesen
sind, anno etc. duodecimo:
Kiinyg
Sigmund Romischer Kunyg und z(e)
Vngern
der kiinig von polan
der kiinig von Bossen (Tuertco II.)
der disspot herr in Sirfey MM (phfer-
den) (Stephanus Lazarevid, des-
potus Serviae cum 2 milibus
equitum)
der karboy von Krabaten (Comes
de Corbavia)
ain herczog von Tiirkey
ain herczog von Spalet (Hervoia)
herczog Ernst von osterich
herczog Albrecht von osterich
herczog ludweyg vom Bryg (Ludo-
vicus II.)
herczog heynrych von levvben (Lu-
ben)
herczog christ sein sun (Christianus
aut Christophorus ?)
herczog Serner von Nolls (Dux Se-
nior de Oels Conradus III. sive
eius filius)
herczog hans von Raczporn (Rati-
bor)
herczog von Teschin
herczog von Tropoy (Troppau)
herczog Rasymky (Henricus IX. dux
de Glogau et Crossen, ideo
Crossinski)
der Zandal
zwen grafen von vrsyn (Comites de
Blagaj)
zwen grossgraffen von vngern
zwen graffen von Zyl
Ain graf von Bossen (Comites de
Sz. Gyorgy et Bazin)
graff albrech von swarczenburg
der graf von Maydwurg herr zu
hardekk
Graf hawg vom heyligen perg
Graf Eczel von Ortenberg
her hainreich herr zu plaw
der von Wallsee
des Kunygs Marschalk aus Catthrey
(Catthrey ?)
der legat von Rom
Digitized by
Google
— 79 —
der Erzpyschof von Gran
der Byschof von Agram
der Byschof von Funffkirchen
der Byschof von Krakaw
der Byschof von Tryend
der Byschof von Ryg (Riga)
der Byschof von Passaw
der Byschof von Nappeln (Neapoli
in insula Cypri ab anno 1390
Bartholomaeus)
der Byschof von Syrfey (Servia)
der Marschalk von prewssen
der Chomentewr von Mellwingen
der Chomentewr von Kirspurg
der Chomentewr von duraw
zwen chomentewr von dewtschen
lannden
drey herren von perner (Verona)
zwen herrn von padaw
des grafen pottschaft von Sofoy (Sa-
voya)
der Miirrijanns (M£ri Jdnos ?) unt
M pherden
Item von sust mechtig poten, von
Engellandt — von Frankreich —
und von anderen Kunygen — und
stenten von Welschen — und dewt-
schen lannden. — Hoc est verum."
(Eberhardus Windeck in Historia
imperatoris Sigismundi cap. XXVII
de congressu Budensi haec dicit :
„Also zoge Konig Sigmund gein
Offen vnd lis do beruffen ein grossen
Hoff, do wart auf dem Hoffe : Konig
Sigmund selber, Fladislawe konig
von Bolant oder Krocowe, Murrolt
— Ioannes de Maroth, qui solum-
modo banus de Macho, dominus in
Usora fuit. — Konig zu Bossen
ecc " Aliud manuscriptum in
archivo Frankofurtensi — Wahltag-
acta t. I. de dato 22. May 141 2.
Cf. apud Fej£r: x, vol. 5, pag. 246-
248, Aschbach, Geschichte Kaiser
Sigmunds L, 441 — conservatum:
„Item ist gar vil fursten Heren
Ritter und Knechte gewesen zu dem
hoffe zu Oven inn Ungern, mit ne-
men 111 konige, III heuptlude drier
Lande. Dispot der Servoy (Serviae,
Hervoia ?). Item XIII Herzogen, XXI
graven, xxvi Herren on die ung-
rischen und XX— C Ritter, ili— m
Knecht geschetzt, ein Kardinal, ein
Legat, III Erzbischof, XI andere Bi-
schoffe, LXXXVI Phisser und Bo-
simer, XVII Hervolt und uf XL— m
pferde geschetzt an allen Arten.
Item von XVII landen sprache und
liite, als Ungern, Beheimen, Bo-
lander, Pruszen, Ruszen, Litawen,
Krichen, Dattaren, Diirken, Wa-
lachien, Boszen, Sirsien, Win-
den, Walhen, Dutschen, Franzosen,
Digitized by
Google
— 8o —
Engfclsche, Albanesen, Abrahemsche
liite vom heiligen Grabe, und sust
vil heszlicher Heiden mit langen
Berten, grossen Beiichen (Bauchen)
hohen hiiten und langen goltern.
Auch wart der Hoff
VIII tage virtzogen als
er sollte gewesen sin,
und ein Ritter usz der
Slesien genannt her
Nemsche hat das beste ge-
thann und ein Knecht usz
Osterreich dem sin zwey vir-
'deckte Rosz worden mit giil-
denen und silbernen Huvyse.")
Eadem occasione data chronista
Polonorum ornatissimus Ioannes Dlu-
gos in Hist. Polon. (1. XI. editionis
Ignatii Zegota Pauli, Cracoviae t. iv,
pag. 140- 141, 1877) eodem, ut veri
simile est, fonte usus haec memo-
riae tradit : „Rex Bossensis Char-
wen (Carwen, Cod. Rozr. Herwoia)
sua et suae consortis praesentia lu-
dum hunc celebriorem effecerat, cum
et sui milites altae et procerae sta-
turae, strenui et animosi in pugna
spectarentur."
Hoc loco Sigismundus rex fortem
et egregium Hervoiam ultima vice
vidit; qui certe praecipuo honore or-
natus est. Sed, ut ex chartis ap-
paret, Sandal „fidelis noster dilectus"
appellatus est, cum Hervoia paulatim
„capitalis noster infidelis" fieret.
Quibus solemnibus post Hervoia
certe non mutatus est neque necessi-
tudinem, quam iam ante cum Venetis
habebat, resolvit, cum magnates, qui
Sigismundo semper fideles manse-
runt, in Hervoiam iam diu propter
acceptas iniurias infestis essent ani-
mis. Atque Hervoia non minus quam
„gran vaivoda di Bosnia" Sandal
(Arch. Venet. t. x, reg. 1 64) suos le-
gatos agentesque habuit Ragusii,
Venetiae, in Bosnia, qui non solum
vice mandatorum publica fungeban-
tur, sed haud raro etiam eorundem
causas, etiamsi saepe commodis do-
minorum feudi repugnarent, diligenter
persequebantur.
Neque difficile fuit suspiciones Her-
voiae infidelitatis investigare. Nam
Sigismundus ei semper pariim fidei
tribuit et amicos benevolos superbus
Bosnensis habuit nullos. Amicitiae
vero et propinquitatis vincula tamdiu
tantum durabant, quamdiu potens
erat. Paucis quidem, sed veritati
convenienter casum Hervoiae du-
cis describit Traguriensis chronista
Andreis (MSS. cit. pag. 121 a b) :
„In questi tempi (141 3) successe la
Digitized by
Google
— 81 —
caduta del duca Hervoje, ch' essen-
do nel primo grado d'onore appresso
sua maest^ d'Ongarie, vole col di-
mostrarsi superiore a qualunque al-
tro, esser eguagliato a piti bassi e
dichiarato ribelle, esser con infame
esiglio bandito." Ii autem, qui eum
ex altissimo dignitatis gradu prae-
cipitarunt, primum aulici eius adver-
sarii fuerunt, deinde Sandal obtrec-
tator, cuius gratiam popularem ae-
gerrime ferebat et quem Sandalium
„una cum aliis eiusdem regni Bos-
niae et aliorum regnorum nostrorum
fidelibus in regno Rasciae apud II-
lustrem Principem Despotam (Ste-
phanum Lazarevid) dictae Rasciae
fidelem nostrum contra saevissimos
Turcas et aliarum barbaricarum sae-
varum nationum gentes Crucis Chri-
sti persecutores et blasphemantes,
qui partes dictae Rasciae hostiliter
intraverant, in nostris servitiis fuisset
constitutus, iidem H. congregatis sibi
certis complicibus et armorum gen-
tibus dicti Zandalii namque castra
et quamplures possessiones contra
edictum et prohibitionem nostrae
Maiestatis hostiliter invadendo ex-
pugnavit, castrorum eorumdem ho-
mines, divino et humano postposito
timore, necando crudeliter et insuper
malum malo accumulare volendo,
per certos literas scribebat Turcis
et ita se in notorium rebellem regni
faciebat." (In dipl. cit. Sigismundi
de dato 141 3.) Quae vis Hervoiam
praecipitantem quasi impulit.
Sigismundus rex his temporibus
religionis turbis Constantiae vehe-
menter erat occupatus; quo absente
Barbara regina imperium tractabat,
quae simulac hic tumultus a Hervoia
concitatus est, (ineunte Iunio anni
14 13 Horvdth M.: Magyarorszdg tor-
t^nelme — Historia Hungariae, t. II,
455) nobilitatem ad arma vocavit.
Hervoiae duci inimicissimi Paulus
Chupor de Monoszl6, Ioannes de
Gara ac Ioannes de Mar6th ultro
vim illi inferre properarunt. Kalen-
dis Augustis eiusdem anni a Si-
gismundo damnatus vere proscrip-
tus et bonis suis multatus est. Quae
proscriptio cum palam fieret, om-
nes a Hervoia defecerunt. Kalen-
dis Iuliis 141 3 Ragusa haec per lit-
teras significat: „Spalatenses ab obe-
dientia et iugo ducis Hervoiae, cui
iam diucius stabant submissi, se
his prope elapsis diebus commen-
dabili quodam modo viriliter sub-
traxere, sub sacreque maiestatis ve-
stre alarum umbram confugientes."
11
Digitized by
Google
— 82 —
(Cf. Dipl. Rag., pag. 221.) Iam die
i3. Iulii legati rei publicae supra
commemoratae in insulas Corcyram
nigram (Curzolam), Pharum (Lesi-
nam) Bracchiamque (Brazzam) mit-
tuntur, ubi iussu regis regium ve-
xillum statuerunt (op. cit. pag. 222)
et quatuor diebus post eidem rei
publicae administratio ipsa com-
missa est.
Quid tum Hervoia faceret? Pos-
sessione sua opibusque privato au-
xilium inde petendum erat, ubi id
reperire potuit. Nulla neque reli-
gionis neque rei publicae opinione
praeiudicata ductus idem fecit, quod
Franciscus I. Gallorum rex, cum
centum fere annis post contra Ca-
rolum v. imperatorem cum Suley-
mano societatem iniret. Nihil ex
Serbiae fatis dedicit et ut rex mon-
tium, ut ita dicam, praesagientis ani-
mi divinatione caruit, qui praecipe-
ret Turcos in patriam terram voca-
tos nunquam foras extrudi posse,
A Venetis enim, quos ad auxilium
vocabat, repulsus est, non Sigis-
milndi quidem causa, sed quod res
publica ipsa possessiones Hervoiae
ducis maritimas afifectavit. Sigis-
mundus ab Hungaria procul ab-
erat, Barbara regina male regnabat,
exercitus Hungarici vix erant expe-
diti. Neque mirum est, quod dux
proscriptus his causis commotus et
fretus eis Bosniae occidentalis ca-
stellis, quae in eius possessione
permanserant, cum Turcis, quibus
inde a Muhametis I. incursionibus
cum Primorje (Dalmatiae maritima
parte meridionali) et Bosnia australi
commercium erat, se coniunxit. Iam
aestate anni 141 4 Turcorum copiae
Bosniam incursionibus vexarunt et
praedas congestas in regiones suas
miserunt, cum imperator rex pro-
cul commoraretur.
Hervoia Almissa. in munitissimo
castello (Memoriam — quaerentes
in Almissa — nullam invenimus,
ruinas castelli antiqui quaedam ve-
stigia dominationis Venetae ornant)
bellum parat ad recuperandas pos-
sessiones suas. Cum vero Turci
tunc quidem non tam Bosniam ip-
sam peterent, quam regiones Savo
adiacentes, etiam finitimi Hungariae
bani ductoresque copias compara-
runt. Atque quamquam Barbara re-
gina populum ad defendendum reg-
num convocavit, tamen factum est,
ut confines tantum militum catervae
conscriberentur, id quod ex nomini-
bus ducum cognosci potest. Bani
Digitized by
Google
- 8 3 -
enim Paulus Chupor de Monoszl6
Slavonicus, Ioannes de Maroth, Io-
annes de Gara, frater Palatini, cum
Croatis, qui in fide regis persevera-
verant, manus suas contra hostem
duxerunt. Die 20. ■ Februarii 1 4 1 5
magnarum Turcicae gentis copia-
rum adventus exspectatus est, sed
quo modo Turci vocati sint aliis-
que de Hervoiae actionis rebus pau-
ca tantum accepimus. Ragusam in
fide et officio Sigismundi perman-
sisse constat quidem, prorsus vero
incerta sunt, quae de hostium mo-
tibus narrantur. Mensis Iunii die
18. (Dipl. Rag* pag. 249) res pu-
blica refert : „Isto tempore in con-
tratibus Bosne fuit unus caporalis
Theucer, nominatus Zech - Melech,
qui stetit in Bosna plus quam tri-
bus mensibus, faciendo raubarias in
Charovacia et aliis locis. Nullum
enim gencium obstaculum habuit."
Pro nunc pauci Theucri remanse-
runt in Bosna cum rege Tuertcone.
Habebantque Ragusani famam „qua-
liter unus caporalis nominatus Isach
Theucer congregavit ad Scopiam
gentes Theucras, qui his diebus
expectatur in Bosnia (iturus) pro
eundo ad, „raubarias" versus „po-
nentem" (ergo Dalmatiam) extra
regnum Bosniae, in quo
regno, quia tributum sol-
vunt, nil depredantur."
Ostoja rex pulsus, ante-
cessor actualis regis
Tuertconis in suis forta-
F,g * 27 ' litiis stabat non auden-
do sumere fiduciam Theucrorum ali-
quo modo. Dominus voivoda Sandal
se bene habuit erga fidelitatem regis
Sigismundi et exiguit se a Theucris
cum non parvis donis. Despotus
Rasciae in pace stetit. Talia rerum
adiuncta erant mense Iunio 141 5.
Hervoiae arma salitraque Vene-
ciis emebat, et bene armatus fuit.
Die xvi. Iunii Ioannes de Conhara
(de Konydr) cum multis gentibus —
scribunt Ragusei — Hungaricis ap-
pulerant in Usora subtus castrum
Dobui (Doboj).
Pugna inter copias Hungarorum
et Turcos Hervoiaeque gentes intra
spatium XVI. Iunii et XVIII. Augusti
accidit in banatu Usora, territorio
banatui Machoviensi addito in valle
forsitan Sprece, quia famam pri-
mo mercatores de Srebrenica fere-
bant Ragusium. Descriptionem hu-
ius Hungaris infelicissimae cladis
dat Ioannes de Thur6cz, refert chro-
nici sui cap. XVI.:
11*
Digitized by
Google
«4
„Collatis igitur signis bellicis et
tubarum vocibus, utraque ex parte,
magno clangoris in sonitu taratan-
tarizantibus ; uterque hostis, mutuam
in ruinam sitibundus, bellum ingre-
ditur et in magna virtute lancea-
torum, viribus proeliatur totis. Cla-
mor ingens exuberat, franguntur lan-
ceae, et in earum fractione multi
deiiciuntur ab equis, cadunt hinc inde
cadavera mortuorum parte ex utra-
que. Sed quis Bosnensium astutiae
se praeferre valet? Cum Hungaro-
rum vires illorum potentiae eo in
certamine multo superiores cerne-
rentur, mox illi montium per cul-
mina, qui ex eis ad id constituti
erant, stantes ita docti, Hungaros
fugere proclamabant. Haec vox
Hungaris edidit confusionem. Nam
cum proelio viriliter insisterent, hoc
rumore audito partem ipsorum fu-
gae datam arbitrati campum dese-
rentes terga verterunt; propter quod
et magnam stragem et hostibus prae-
dam ibidem dedere. Nec duces
ipsi tanti periculi expertes fuerunt :
qui alii ibidem capti, alii peremti.
Ioannes enim de Gara captus et
dire vinculatus post multos suae
captivitatis dies libertatem potitus,
pondus ferramentorum ingens, qui-
bus vinctus erat, in monasterio de
Batha ad gloriam pretiosissimi san-
guinis Domini Redemptoris nostri
pro illius, quod ibidem voverat, re-
demptione vota futuram ad me-
moriam reliquit. Ioannes vero de
Maroth, pro sui libertate inimico
magnam auri summam fudit."
Res publica Ragusana de eodem
eventu die XVIII. retulit regi Sigis-
mundo. Die XXVIII. Iunii — scrip-
sit res publica — Ioannem ducto-
rem cum multis regis gentibus pro-
perasse Usoram, nunc autem de
gravissimo conflictu aliter sonat re-
latio : „ipsi tamen Hungari pauci
fuerant, nullo respectu quantitatis
Theucrorum, quanti tantique fuerint,
dolendum est." (Dipl. Rag. pag. 25 1.)
Credimus veritatem esse in medio:
nec Thur6czi, nec prima notitia rei
publicae valet generaliter: quia bani
tantum cum regalibus advenerunt
banderiis et etiamsi auxilia aderant
Bosnensium quorundam, exercitus
itinere fatigatus partim in campo
multa invenit obstacula, partim quia
cum hostibus in patria propria dimi-
cabat multis adversitatibus vexatus,
pugna inferior succubuit.
Hervoia tandem vicit. Exitus
belli fuit voluntas consensusque Bos-
Digitized by
Google
- 8 5 -
nensium contra regnum Hungariae.
Etiam Sandalus inivit pacem cum
Hervoia. Potitus est terra Hum,
quae usque ad annum 1435 in eius
dicione manebat. (Archivum prin-
cipum Eszterhdzy, Rep. 42. F. G.
num. 52.) Pro momento perdide-
runt Bani Hungari potestatem tota
Bosnia.
Hervoia victoriam non diu supera-
vit; sed videre potuit se tales in
patriam socios vocasse, qui et ip-
sum et obtrectatores suos subige-
rent seque ita rebus immiscentes
firmum et morale fundamentum do-
minationis sibi pararent.
Adversarios igitur ultus est, id ve-
ro pretio calamitatis posteris illatae.
II.
De imagine insignibusque Hervoiae ducis.
Hervoia robusto
habitu horridaque
indole fuisse pu-
tandus est, qui as-
pera et gravi voce
praeditus delicatis aulicis
talis fortasse visus est, qua-
les olim barbari rauce hor-
rideque loquentes in
Caesarum aula. Qua
de re chronista Io-
annes de Thur6cz re-
fert Hervoiae iurgium
cum bano Paulo Chu-
Fig.28. por de Monoszl6 com-
memorans (cap. XVI.): „Nam cum
perfidiam ante hanc dux ipse Her-
woya, regi Sigismundo obedientiae
iunctus officio, eiusdem curiam fre-
quentaret, tum vita, tumque regi-
mine morum, brutalis cerneretur,
ipse Paulus banus, illum ludibrio
habens, dum illi obvius fiebat, dis-
solutus in derisum, mugitu bovino,
pro salutationis veneratione digni-
tatem illius deturpabat. Sic et ipse
dux Herwoya, cum idem Paulus
banus, qui in proelio Thurcorum
ope anno 14 15 in banatu Usora
commisso captus est, ab ipso, ve-
stimento dictae pellis bovinae ho-
noratus fuisset, aiebat: qui in forma
humana voce bovis instar -utebaris,
utere iam et forma et voce eiusdem."
Sed finem faciamus disserendi de
viri illius moribus rebusque gestis.
Digitized by
Google
— 86
Cuius personae insignisque imagi-
nes missale duabus paginis exhibet.
Staturae enim simulacrum conspici-
tur pag. 253 b codicis (v. fig. 18), cum
pag. 253 a. S. Michaelis pictura etiam
iterata reperiatur. In extrema pagina
missalis i. e. 254 a cuius pars aversa
vacua mansit, insignium sive armo-
rum imaginem videmus (v. fig. 3o).
Hac occasione oblata gratias agi-
mus summas V. D. Quirino Leitner
ab aulae consilio, qui nos in expli-
cando vestis more sagacissimo iu-
dicio adiuvit.
Hervoiae imago huic editioni ad-
iecta praebet ducem Spalatensem
equestri habitu usum, quo Itali do-
mini saeculo decimo quarto exeunte
se vestire soliti sunt. Ex specie ex-
teriore, ut ita dicam, si ab arma-
tura equi discedas, vix suspiceris
illum Slavicum principem fuisse;
nam neque in veste neque in tho-
race rationem quandam Slavicae
gentis cognoscas. Quae res facile
explicatur, si reputamus Hervoiam
ducem eum vestimentorum morem
esse secutum, qui in aulis domino-
rum feudi regum Hungariae Nea-
polisque florebat.
Simulacrum ipsum licet typicam
rationem eius aetatis, cui ortum de-
bet, prae se ferat, tamen ab usitata
forma quibusdam rebus discrepat,
quae non tam ad artificis cogitatio-
nem privatam quam ad impetum
eius ipsius, qui depictus est, refe-
rendae sunt.
Hervoiam ducem videmus thorace
indutum omnibusque dignitatis suae
attributis ornatum, sed sine casside.
Dux enim re vera id egisse vide-
tur, ut facies sua, quae ab aequa-
libus vix iucunda describeretur, in
simulacro quodammodo pulchrior
evaderet; quod ut fieri posset, cas-
sidem deesse oportuit.
Hervoiae lineamentq. oris demon-
strant pictorem communia proprie
reddere in animo habuisse; sed ad
subtiliorem Hervoiae descriptionem
artifici ingenium non suppetebat.
Dux secundum illius aetatis con-
suetudinem crinibus in vertice com-
pulsis utitur supra aures desectis
involutisque. Pro casside rubro can-
didum capellum agraffa et tribus ar-
deae pennis ornatum gerit.
Dux secundum illius
actatis consuetudinem cri-
nibus in vertice plane com-
pulsis utitur, supra au-
res desectis involutis-
(]ue. (De capillorum habitu
Digitized by
Google
Digitized
ibyGoogle
— 88
anni i38o in chronico Limburgensi
hoc habes notatum: tunc mos erat,
ut neque cincinnos neque cirros ca-
pillo alligatos gererent, sed domini,
equites, famuli crinibus praecisis vel
cirris ut dicuntur flexis utebantur
super aures tonsis.) Pro casside
rubro-candidum capellum agraffa et
tribus ardeae pennis ornatum ge-
rit. (Chapelus vel prisca franco-
gallica lingua chapel, medio aevo
capitis tegumentum erat viris femi-
nisque acceptum, quod in modum
coronae vel tiarae ex duabus mate-
riis discoloribus factum apud ordi-
nes maioris dignitatis agraffa et pen-
nis ornatum erat.)
Thorax ipse quamquam praeci-
puis eget notis, tamen optime mo-
rem loricarum, qualis posteriore
parte saeculi XIV. fuerit, significat;
nam illa erat aetas, qua transitus
fuit ad perfectum thoracem lami-
nosum insequentis saeculi. Neque
hic diversae thoracis partes excepto
brachiali superiore inter se sunt con-
iunctae, sed singulae fibulis sub-
nexae vel haspis ad corpus adstrictae
sunt.
In heraldica chapeli, quibus etiam
nomen fasciae turbineae („Bund")
est, ut coronae foliatae aut tegu-
menta propria (insignia cassidis) sunt
aut ligamenta tegumenti in cassidis
vertice necnon inferior margo cime-
rii, id quod in casside clausa Her-
voiae armorum cernere licet. Sunt
autem in insignibus earum potissi-
mum gentium usu recepti, quae in
Dalmatia et in Hadriae litore ad
orientem vergente florebant.
Omnes vero corporis partes, quae,
cum moventur, extensionem vel con-
tractionem musculorum desiderant,
ut collum, venter, brachiorum com-
missura genua etiam lorica cata-
phracta se facile applicante contec-
tae sunt, cubiti tuberibus cum con-
chis super thorace subnexis, necnon
patellae et poplites item tuberibus
cum conchis cooperta sunt! Hu-
meri impositis orbibus firmati sunt.
Anterior pedum pars bracas (Pruech
vestimentum est huius aetatis pro-
prium, quod ex una tela confectum
crus pedemque velabat) in formam
tibialis desinentes praebet; quae, si
eques totus erat armatus, aut calceis
squamosis vel ferreis velabantur.
Sed squamatos fuisse calceos veri
est similius, praesertim cum etiam
digiti digitabulorum squamosi sint.
Aurea calcaria rotalia super sum-
mum pedem alligata sunt.
Digitized by
Google
- 8q -
Apparatus equi tanta est sim-
plicitate, ut haud multa memoratu
digna videantur esse. Ex more il-
lorum temporum formata est sella
equestris reclinatorio inflexo instructa,
rarius comprehenduntur gemina sel-
lae cingula et stapiae in modum tri-
anguli factae. Sat notabilis et quae
vix occidentalem rationem prae se
fert est loramentorum posterior pars
atque mira etiam videntur capitis or-
namentum cum loris super natum
tractis et ratio equum simplici fune
frenandi, cum oreae in Germania iam
a superioribus medii aevi tempori-
bus ad equos bellicos frenandos ad-
hibitae essent, sed circiter exeunte
saeculo quarto decimo quo tempore
hic codex ortus est, vulgo oreae
una cum fune in omnium usum ve-
nissent. (Exemplum equi fune solum-
modo frenati, quod eiusdem est tem-
poris, monumentum "Bernarbonis Vis-
conti nobis praebet, quod sibi ipse
ante mortem 1354 ponendum cura-
verat. Quae statua equestris nunc
quidem in museo monumentorum
lapideorum Brerae Mediolani adser-
vatur.)
Quod vero ad arma, quae Her-
voia gerit, attinet, in imagine gla-
dius ipse non conspicitur, sed bal-
teus tantum ; forma gladii autem
brevi equitum gladio in cimerio ar-
morum respondisse putanda est.
Digna quae commemoretur est
hasta cum vexillo alligato. Ius ve-
xillo utendi nisi principibus liberis
suique potentibus plerumque nemini
erat; ius erat imperii quasi praeci-
puum vexillum in castris vel in turri
proponere. Signum vel vexillum
principibus domi militiaeque prae-
ferebatur neque se cum his dignita-
tis signis pingi neglegebant. In hoc
quod videmus simulacro Hervoia ap-
paret paratus ad adgrediendum et
vexillum ut lanceam clipeo imposi-
turus.
Est autem bellica actio, quae
cum reliquo apparatu vix congruit
et ad illius temperis typicum pin-
gendi genus referenda est. Eadem
enim depingendi ratio non solum
in iis sigillis occurrit, quae eiusdem
atque hic codex sunt aetatis, sed
in multo etiam antiquioribus sigillis
equestribus liberorum principum. (In
equitum sigillis vexillum submissum
ex ornamenti ratione ideo adhibi-
tum esse videtur, ut vacua area
super caput equitis vexillo fluitante
expleri posset; id quod forsitan etiam
animo artificis, qui Hervoiae imagi-
12
Digitized by
Google
go —
1 nem depinxit, obversatum
sit. (Cf. C. de Sava, Sigilla
principum Austriacorum, in
comment. centr. commissio-
nis, t. IX., XI -XIII.)
Nunc vero rem heraldi-
cam ipsam adgrediamur.
Scutum, cuius area argentea
est, in capite fila gemina rubro co-
lore exhibet; infra conspicitur erec-
tum gladii brachium rubore vesti-
tum, quod ferreo articuli ventilabro
et digitabulo instructum est; gladium
obliquum ad sinistram vibrans, a si-
nistra rubrum leonem gemina cauda
praeditum exhibens.
Cassidi clausae serratum rubro-
argenteum et auro circumsutum te-
gumentum est et argenteo-rubrum
diadema tortile.
Ornamentum cassidis invenitur
gladii brachium rubore vestitum ita,
ut in scuto.
Hoc est insigne illius Hervoiae,
ut inscriptio testatur : „ arma du-
cis Spalatensis"; quod cum ducali
dignitate possessoris cohaerere mani-
festum est. Insigne igitur, quod con-
ceptionem, operis perfectionem, sti-
lum si respicias, optimis illius aeta-
tis adnumerari potest, illud est, quo
Hervoia sicut supremus voivoda reg-
ni Bosniae ac vicarius generalis re-
gis Ladislai utebatur. Dolendum est,
ut iam commemorabatur, quam ma-
xime, quod diploma Ladislai, re-
gis Neapolitani, reperiri non potest;
brachium enim cum gladio vasallum
regis indicat, qui fideli suo gladium
attribuit, in occidentali doctrina in-
signium pro symbolo ducalis digni-
tatis habitum.
Hoc vero insigne illud esse, quod
duci Spalatensi donatum sit, docu-
mento est, quod signum familiae
ducis Hervoiae, dico signum gentis
de Hrvatin, prorsus aliud et ab hoc
diversissimum fuit. Hanc autem ob-
servationem non minus nummi du-
cis Hervoiae testantur, quam in-
signia in hoc codice reperta et ad
litteras exornandas adhibita. Num-
morum autem nostri ducis duo sunt
genera. (S. Ljubid: Opis jugoslav.
novaca. Descriptio nummorum slav.
merid., Zagrabiae 1875, tab. xvil,
num. 19—27, necnon apud J. Iirdy:
A r£gi szerb 6s bosnydk p^nzek.
Veteres nummi serbici et bosnenses,
et Nani : tab. XVIII, num. 23.)
In illo, quem primum citavimus
libro exquisito sub num. 19 et 20 in
parte nummi insigne impressum cum
inscriptione continente : MON9TA •
Digitized by
Google
— ■ 91 —
dhORVOI x DVCIS * SPALGTII idem
insigne reperimus, quod codice est
comprehensum hicque (v. fig. 3o) ac-
curatissime repetitum cum gladio et
leone.
Alter typus (num. 21 — 27) l ^ u '
strat, si a paucis discrepantiis ab-
scedis, in reversa insigne Hervoiae
gentilicium. Est enim baltheus ob-
liquus tribus aliis super alia liliis
vestitus duabusque argenteis cruci-
bus comitatus.
Ornamentum cassidis clausae cre-
scens gladii brachium thoracatum
praebet, qui tribus cruculis et intra
brachium tribus liliis aliis super alia
positis ornatus est. (Ljubid, tab. XVII,
num. 21. Exemplaria 24, 26, 27 dis-
crepant, quod ad numerum crucum
et liliorum attinet.) Atque profecto
hoc est insigne gentilicium Hrvati-
nidianorum, quod ciim in Illyricis in-
signium libris tum in id genus libro
bibliothecae Vindobonensis aulicae
(MSS. num. 7683, tab. xxvin. —
Thall6czy : Az illyr czimergyiijte-
m£nyek, Budapest 1888. Collectio ar-
morum Illyricorum, pag. 56) colora-
tum familiae Harvoevich (Hervoiae)
fuisse adnotatum invenimus. In eo
enim color campi ruber, baltheus
aureus est, lilia rubra crucesque
argenteae. Cruculae autem super
gladii brachium rubrae sunt, lilia
aurea. Hae quasi suspensae figurae,
quae haud sunt heraldicae, originem
suam campo cruculis liliisque con-
strato fortasse debere videntur.
Itaque ex missali Hervoiae po-
tissimum confirmatur duo esse in-
signia, quae nobis praesto sint. Nam
ducalis dignitatis insigne imago ul-
tima plagula (248 a) codicis ex-
hibet, cum pag. 4 a, 2 1 a verso, 25 a,
195 b, 200 a gentilicias initiales in-
signibus decoratas inveniamus eas-
que iis coloribus pictas, qui mori il-
lius aetatis conveniebant. Signi, quod
pag. 4 a invenitur, color est candi-
dus auro distinctus, in scuto caeru-
lea fascia obliqua tribus aureis liliis
aliis super alia positis vestita et
duobus aureis punctis notata. Si-
mile est signum pag. 1 1 d, id vero
sine punctis ; 2 1 a verso campus al-
bus sine aurea distinctione, loco
aureorum punctorum aureae cruces
observantur; insigne pag. 25 a idem
fere est atque pag. 4a; i95b = 21 a
verso ; insigne pag. 200 a tale fere
est, quale pag. 4 a ita quidem, ut au-
rea puncta desint. Itaque in missali
gentilicium etiam insigne coloribus
depictum reperimus, cuius genuinam
12*
Digitized by
Google
Q2 —
veramque formam imaginibus pag.
2 1 a verso et pag. 1 95 b exhibitis in-
dicari tenendum est (v. fig. 17 et 19).
Sed ducale Hervoiae insigne mul-
to maioris est momenti; nam ad ori-
ginem et progressionem signi terrae
Bosniae proprii vehementer perti-
net. Cum enim vetus quod dicitur
regium insigne Bosnense ad initium
saeculi XVI. usque corona utere-
tur, ex iure Hungariae publico et
Habsburgorum ratione principali pro
insigni Ramae (quae est secundum
Hungariae dipl. eadem atque Bosnia)
id habebatur, cuius in campo aureo
rubeus, gladioque armatus cubitus
est, qui gladium pugno tenens ex
alba nube eminet. („In goldenem
Felde ein roth gewappneter Arm,
der den Sabel in der Faust aus
weissen Wolken hervorragt." — Cf.
Titulatur und Wappen S. Rom. und
Oest. kais. auch kgl. Majestat. 1804,
den 11. Aug. und i836.)
Ex Hervoiae insigni quaestio ex-
planari potest, quomodo ille cubitus
rubore armatus per tria saecula usu
universae Bosniae receptus sit, at-
que is eadem forma, sed barroco,
ut ita dicam, genere facile immu-
tatus et leone gemina cauda prae-
dito privatus: id quod commemoran-
dum est, cum praesertim leo etiam
apud Hervoiam et in scuto proprio
sepulcrorum regis Bosniae Nicolai
Ujlaky inveniatur.
Neque vero in animo est libellos
haud paucos, quibus de insignibus
Bosnensibus quaeritur agiturque, in
auxilium vocando totam quaestionem
rursus evolvere, satisque videtur ad
ea relegasse, quae ad Hervoiae ip-
sius signa attinent. (Dr. Fr. Racki :
De vetere Bosniae insigni, in „Ar-
chiv fiir slavische Philologie", 1880,
pag. 342 ; V. Jagi<5, ibid. pag. 500 ;
J. Bojnidd, ibid. pag. 497 ; Klaid :
Bosnensia, 1879, 11, pag. i3 — 33';
Dr. L. Thall6czy: A bosnydk czimer-
6s zdszl6k£rd£s — Quaestio armo-
rum Bosnensium atque vexilli . — ;
Katalin bosnydk kirdlynd sirkove —
Epitaphium Catherinae, reginae Bos-
niae, — in „Archaeologiai Iirte-
sitd", Budapest 1881, pag. 23—29
et 1885, pag. 328, et Az Ujlakyak
sireml£kei — Epitaphia Regis at-
que Ducis de Ujlaky — ibid. 1889,
pag. 1 — 8: B. A. Nydry: De ar-
mis Bosniae, in „Turul", Budapest,
II, pag. 9; atque in opere Ioannis
Asb6th: Bosznia £s a Herczegovina
— Bosnia ac Hercegovina — t. 11,
pag. 187—202.)
Digitized by
Google
— 93 —
Ut iam commemoratum est, in
Hungaricis chartis Latine scriptis
Rama semper is ager appellatur,
qui in universum nihil aliud est
nisi pristinum feudale regnum Bos-
niae. Quodsi quaeras quomodo fieri
potuerit, ut Rama vel Bosnia sae-
culo XV. praeter insigne coronam ex-
hibens (quod hodie quoque in portis
castelli Jajce conspicitur) hoc signum
gladio instructum reciperet, haec res
inde fortasse explicari potest, quod
•familia Hervoia-Hrvatinid in Bosnia
inter septentrionem et occasum so-
lis spectante, quae Croatica Bosnia
vocatur, feuda possedit, quae iuris
regni Hungarici erant. Cum anno '
1463 Bosniae dynastia periret, Jajce
et alia castra partis huiusce Bosniae
ut reliquiae Hungariae .manserunt,
quae per regem Nicolaum Ujlaky
et postea per Ioannem Corvinum
huic agro confini libertatem quan-
dam ratione iuris publici respecta
tribuebat. Bosniae haec relicta pars
cubitum in insignia recepit, qui Her-
voiae ducale fuit insigne et etiam in
epitaphio Catherinae Bosniae ulti-
mae reginae scuti centrum reprae-
sentat. Sic insigne hoc symbolum
Bosniae-Ramae dynastiae Jagellonum
demonstrat, insigne Dolnji Krajini,
id est infe-
riorum par-
tium Bos-
niae. Nam
Vrh - Bos-
nia a Tur-
cis occupa-
ta superio-
rem signifi-
cat partem
Fig. 32. regni.
Ut vero alia huius rei argumenta
praeteream, satis est ad nummos
Ludovici II. regis Hungariae necnon
Habsburgorum relegasse, qui sig-
num Bosniae-Rama recipiebant illud,
quod olim Hervoiae erat, et iam anno
1525 in argenteo thalero Ludovici II.
inter arma litterae R addita sub dal-
matino Ramaianum insigne gladio
armatum videmus. (Nummus origina-
lis in nummotheca Vindobonensi. Cf.
I. Rupp : Nummi regni Hungariae,
tab. XXIII, num. 575, aliumque ty-
pum eiusdem anni s. n. 577 in ta-
bulis Weszerleanis XV. et XVI.) At-
que inde ab his temporibus insigne
Hervoiae missali lautissime exhibi-
tum leone abiecto Bosnensis terrae
insigne est, quamquam alia etiam
sunt, quae huius terrae esse puta-
bantur. (Hervoiae leo ducalis in
Digitized by
Google
— 94 —
armis hodiernis civitatis Almissanae
conservatus est, quae civitas quasi
castellum et capitale fuit illustrissimi
ducis.)
Atque profecto hoc heraldicum
documentum, quod nobis Hervoiae
missale praebet, haud exiguo est
momento. Testatur enim saeculo XV.
optimates Bosnenses magna auctori-
tate usos esse et ad Hadriam Hi-
strumque potestate floruisse.
Hervoiae autem gloriae maxime
conducit, quod memoriam huius hor-
ridi militis opus tam praeclarum ad
posteros propagavit. Et rectissime
de superbo illo filio saxorum, in
quibus iam Romani Deam Petrae
habitare affirmabant, praedicare licet:
„Fortes creantur fortibus et bo-
nis; — neque imbellem feroces pro-
generant aquilae columbam." (Horat.
od. IV, 4 29 sq.)
Digitized by
Google
DE
MISSALI GLAGOLITICO HERVOIAE
COMMENTATIO AD ARTEM ORNANDI
PERTINENS.
*^jKf^k^j Praestans et excellens est
Al |r hic codex artificis elegantis
^JqBr ornatu. Cum enim alia sacra-
Fig. 33. mentaria paucas tantummodo
easque solitas imagines ad textum
canonis proprias exhibeant et for-
tasse etiam paschalia euangelia euan-
gelistarum simulacris notabilia sint,
raro autem festum quoddam vel sanc-
torum missam habeant illustratam,
huius codicis unaquaque fere pagina
litteris exornatissimis et imagun-
culis praedita egregium oculis prae-
bet spectaculum.
Iam librarius, ut supra legimus,
id potissimum egit, ut hic codex lar-
gis politissimae artis ornamentis ex-
ornaretur; nam principia litterarum
ornatarum adumbrabat, spatia heli-
cibus adiungendis relinquebat, qua-
drata et rectagona depingebat iis lo-
cis, ubi vel rebus gestis vel sancti
cuiusdam simulacris textum qui dici-
tur quasi vestiri oportebat. Ipse res
elegit, ut ex praecepto pag. 162
invento et iam in prima commen-
tatione commemorato, quod pictori
post sequenti destinatum erat, cog-
noscitur.
Id genus autem praecepta fre-
quentia fuisse putanda sunt aut nunc
quidem opacis coloribus, quibus ima-
gunculae depingebantur, contecta
esse videntur; alia vero eius modi
Digitized by
Google
- 9 6 -
in codicibus saeculi decimi quarti re-
periuntur, ut in notissimo codice Cor-
viniano Divinae Comoediae, nunc
quidem in bibliotheca universitatis
Pestinae adservato praecepta fere
omnia, cum colores tenues et pellu-
cidi sint, sub imaginibus, quas mi-
rum in modum deformant, legi pos-
sunt. Cum autem codicis de quo
sermo est praecepta glagolitica lin-
gua sint conscripta, inde facile col-
ligitur librarium sperasse pictorem
eiusdem nationis opus suscepturum
esse vel saltem talem, qui eadem
lingua usus quid ipse voluisset in-
tellegeret.
Butko librarius de artificioso co-
dicis ornatu optime meritus est. Nam
non rerum quae depingerentur so-
lum eligendarum, sed arte distin-
guendarum auctor fuit elegans. Lit-
teras initiales, ex quibus quadrin-
gentae quindecim magna dimensione
ubereque sunt ornatu, nec non in-
gentem copiam minorum, quae co-
dicis scriptura altero tanto maiores
sunt, haud sine verae artis gustatu
distribuit modo coacervando modo
rarius ponendo, idque tum impri-
mis, cum imagines intercedunt; qua
in adornandi ratione textus articu-
lorum vel capitum quorundam re-
spectum prorsus non habuit; ne-
que enim in fronte singularum mis-
sarum vel euangeliorum litteram
maiorem largiusque ornatum posuit,
sed artis tantummodo rationes secu-
tus singulis paginis singulas certe,
interdum binas litteras attribuit, quae
modo initium missae cuiusdem modo
initium lectionis vel epistulae desig-
nant.
Deinde id consilium secutus est,
ut litterae exornatae in contrariis et
adversis paginis loco variarent et
alternantes in prima vel altera co-
lumna positae varium locum modo
superiorem modo inferiorem con-
tinerent et, si fieri potuit, propius ab
initio vel fine columnae constitueren-
tur, ut pictori facultas daretur supra
scripturae marginem sursum deor-
sum ornamenta extendendi; qua re
impeditur, quominus species singu-
larum paginarum similitudine offen-
dat. Eadem fere licentia usus est
in simulacris disponendis et quam-
quam festa clarissima, quae imagini-
bus celebrare debebat, ut respiceret
necesse erat, tamen de cetero ius
auctoris ornamenta ex suo arbitrio
distribuentis obtinuit. Cuius rei te-
stimonia ut adferam, totum adven-
tus tempus et omnes dies dominici
Digitized by
Google
97
post pentecosten praeter quasdam
apostolorum imagines imaginibus
prorsus carent, idemque valet de
tempore inde ab altero die domi-
nico post* epiphania usque ad me-
diam quadragesimam ita ut per qua-
draginta paginas picturas omnino
desideres et initialium tantummodo
ornamenta deprehendas.
Aliis vero locis, ut ultimis qua-
dragesimae hebdomadibus simulacra
tam frequentia ponit, ut saepe per
complures deinceps paginas conti-
nuentur. Sed negari nequit in hac
ornamentorum et picturarum disposi-
tione consulto adhibita oblectationem
atque venustatem quandam sitam
esse, quae quidem augetur ipsa pic-
turarum forma et magnitudine varia.
Interdum enim spatium quadrati
latitudine columnae continent ita ut
oculis id genus quadratas inter li-
neas positas picturarum formas aspi-
cientibus simplex et mera figura geo-
metrica occurrat, qua nostrum sensum
delectari constat. Sunt autem eius
modi picturarum quadrata omnino
quattuordecim :
i . pag. 1 1, ubi Christi nativitas
depingitur.
2. „n verso Christus infans in
balneis.
3. pag. 1 6 verso Adoratio mago-
rum.
4. „17 „ Baptisma Christi.
5. „ 20 Nuptiae Canaen-
ses (v. fig. 34).
6. „ 40 „ Samaritis ad fon-
tem.
7. „57 . Revocatio iuve-
nis Naimensis a
morte ad vitam.
8. „61 „ Ionas in Assyriae
urbe Ninive.
9. „ 62 „ Daniel in lacu leo-
num.
10. „ 83 Lavatio pedum.
11. „ 1 36 Depictio missae
sacrae.
12. „155 . Purificatio beatae
virginis.
i3. „ i32 . Baptismus Ioan-
nis.
14. „ 241 „ Reditus domini
die divini iudicii.
Aliae autem picturae item qua-
dratae minore sunt dimensione ita
ut non totum spatium in latitudi-
nem expleant, sed propius ad sini-
strum marginem admotae a dextra
parte spatium litterarum notis relin-
quant, sicut quattuor ex apocalypsi
animalia pag. 70, 74 v (v. fig. 36),
13
Digitized by
Google
- 9 8
78 v, 85 nec non angelus Matthaei
pag. 182 v et duodecim fastorum
imagines pag. 143—148 v (v. fig. 7,
8, 9, 10).
Ex picturis autem, quae partem
tantummodo quandam latitudinis co-
lumnae amplectuntur, paucae sunt,
quibus est quadrata forma; nam ple-
rumque sunt specie rectagoni recti,
Fig. 3 4 .
ut P a g- 55 caeci sanati, pag. 99 re-
surrectio dominica, pag. io3 femi-
nae ad monumentum, pag. 109 do-
mini ascensio in caelum, pag. 1 1 2
et 2 1 1 sanctissimae trinitatis effigies
(v. fig. 38, 40), pag. 109 assumptio
beatae virginis (v. fig. 37). Deinde in-
sequuntur simulacra scriptorum lec-
tionum, epistolarum, euangeliorum,
nec non sanctorum, quibus missae
erant dedicatae, sive pectus tantum
vel hominem genu tenus exprimunt.
sive totam praebent staturam; quo-
rum sunt quadraginta quinque pag.
3, 17, 42 v, 44 v, 50, 56 v, 57 v, 65,
100, 101, 102, 115, ii8v, 149, 152,
160, 161, 162 (cum duabus imagini-
bus), i63, i63v, 164, 167 (cum dua-
bus imaginibus), 168, 170, 171, 171 v,
172, 174, 175, 176, 177 (cum dua-
bus imaginibus), 178 (cum duabus
imaginibus), i83, 184 (cum tribus
imaginibus), 185, 187, 188, 190,
201. Imaguncula vero in latitudinem
porrecta una tantum reperitur eaque
angustior, quam latitudo columnae
est, pag. 170 v, ubi nativitas bea-
tae virginis depicta est. Duae aliae
id genus imagines totam columnae
latitudinem continent : Parabola de
patre familias qui plantavit vineam
(v. fig. 35) pag. 4 1 et Lazari a morte
ad vitam revocatio pag. 58. In ima-
gine autem amplissima post textum
posita, quae in altitudinem extenta
per totam columnae procurrit lati-
tudinem, archangelus Michaelis vel
S. Georgius apparet (v. fig. 39). Tum
elegantia et concinnitate excellunt
duo quadrata minima dimensione,
quibus Christi facies et Ioannis bapti-
zatoris caput decisum (v. fig. 2) picta
Digitized by
Google
99
inveniuntur. Quam vehementer au-
tem librarius — is enim huius rei
praecepta dederat — simulacris de-
lectatus sit, inde potest colligi, quod
in singulis etiam litteris figuras vel
res gestas posuit, ut Pauli pectus
pag. 3 (v. fig. 4), Domini adventus
portis clausis pag. 105, (v. fig. 12)
Christus apud Mariam et Martham
pag. 176, S. Ludovicus pag. 178.
Quae omnes variae dimensionis ima-
gunculae, quae sunt 92, ut litterae
exornatae variis columnarum locis
dispositae sunt, modo columna pri-
ma modo media modo extrema, at-
que hic quoque ex scriptura in in-
feriorem pergamenti marginem al-
bum prominent; qua re elegantem
speciem prae se ferunt, eamque prae-
sertim tum, cum scriptura angu-
stiores sunt. Denique codicis orna-
mentum conficitur tribus imaginibus,
quae magnitudine sunt plagulae;
sunt enim crucifixum medio in ca-
none, simulacrum Hervoiae equitis
(v. fig. 1 8) eiusque insigne (v. fig. 3o)
in fine codicis positum.
Atque librarius ut pictori, quem
hac dispositione ad sua praecepta
alligabat, quasi dux exstitit, ita eius
artem finibus multo angustioribus
circumscripsit electis iis textus locis,
qui ornari debebant, et destinatis iis
cogitationibus, quibus illi erant or-
nandi.
Proinde pertractemus singulas
imaginum res secundum quattuor
textus sectiones. Ordiendum autem
est a missis ad circulum anni ec-
clesiastici distributis. Librarius cer-
tum ordinem, qui ad artem revoca-
tus esset, in digerendis imaginibus
nequaquam secutus neque maiores
picturas forma quadrata et latitu-
dine columnae euangeliis summo-
rum festorum vel dierum domini-
corum reservaverat neque minores
lectionibus et epistulis attribuerat,
sed id egerat, ut artis ornamenta
quam maxime variarent. Etsi igitur
maiores imagines plerumque euan-
geliis gravium festorum addit, tamen
interdum singulas quoque lectiones
illis instruit nulla alia, ut videtur,
causa nisi libidine variandi commo-
tus. Qua ratione fieri potuit, ut prae-
ter solitas et consuetudine usitatas
res ex novo testamento desumptas
imagines ad antiquum testamentum
pertinentes adferret neque in his pin-
gendis firmis typus adstringeretur.
Praeterea vero minores picturae in
altitudinem et latitudinem extentae ut
ad euangelia explicanda adhibentur
13*
Digitized by
Google
— IOO —
ita ei consilio inserviunt, ut iis pro
depictionibus rerum in capitibus bi-
bliae sacrae recitatis narratarum
scriptores ipsi vel auctores sacro-
rum librorum, qui illis textus lo-
cis commemorantur, recipiantur. Ut
unum adferam exemplum, nihil fere
libidinem illam, qua in materia di-
gerenda Butko usus est, tam bene
illustrdt quam quod festum eccle-
siae celeberrimum, dico sollemnita-
tem paschae, nulla prorsus imagine,
pentecosten vero una tantummodo
eaque mediocri in altitudinem por-
recta ornavit, cum epistulis feriarum
quintae hebdomadis quadragesimae,
quae ecclesiae nullo fere sunt mo-
mento, spatium quam potest maxi-
mum concedat. Nam sine dubio
eius animus rebus antiqui testamenti
ibi narratis neque umquam ab eo
visis magis delectatus est quam
gravissimis rebus novi testamenti,
quarum forma firmum fere typum
adepta est. Ut vero a semiimagine
S. Pauli nunc recedas, quae in pri-
ma codicis pagina ea littera exor-
nata inclusa est (v. fig. 4), a qua
epistula Dominica 1. adventus ad
Romanos 1 3, 11 — 14 orditur, pri-
mum simulacrum quadrata forma et
latitudine columnae pag. 1 1 iriter
primam et alteram missam in nati-
vitate Domini positum erat. Euan-
gelium in nativitate Domini ad 1.
missam Lucas II, 1 — 15 describit
nativitatem Christi, euangelium in
nativitate Domini ad 11. missam
praedicationem ad pastores. Certe
ex intentione librarii in miniatura
supra commemorata secundum con-
suetudinem palaeochristianam et ad
postremum usque medium aevum
retentam, quam Butko ignorare non
potuit, ambae actiones in unam ean-
demque tabellam unitae sunt. Gra-
tum delectationisque plenum esset
nosse, quid Butko de insequenti ima-
gine pag.. 1 1 v ad euangelium in
nativitate Domini ad 111. missam
praescripserit, ubi pictor deficiente
argumento historico in clarissimo
illo initio euangelii Ioannis ex sche-
mate illo descriptionis nativitatis fi-
gurarum sat pleno balneum infantis,
quod in praecedente imagine prae-
termiserat, singulari, de quo postea
sermo erit, ornatu usus addidit. Ad
textum epiphaniae Domini pag. 16 b
secundum euangelium Matthaei II,
1 — 13 adoratio magorum, in oc-
tava huius festi pag. 1 7 b secundum
praescriptum euangelium Ioannis 1,
29 — 35 baptismus Christi depictus
Digitized by
Google
IOI
est. Id genus picturae formae qua-
dratae et latitudinis columnae com-
plures inveniuntur; itaque pag. 20
dominicae II. post epiphaniam nup-
tiae Canaenses destinatae sunt (v.
fig. 34) secundum euangelium Io-
annis II, 1 — 11; pag. 48 v fe-
riae VI. post domin. 111. quadrage-
simae Samaritana ad fontem secun-
dum euangelium Ioannis IV, 5 -43;
pag. 57 feriae V. post IV. domin.
quadragesimae iuvenis Naimensis re-
vocatio a morte secundum euange-
lium Lucae VII, 11 — 14; pag. 83
feriae v. maioris hebdomadis in coe-
na domini lavatio pedum secundum
euangelium Ioannis XIII, 1 — 15.
Praeterea textus euangeliorum mi-
noribus picturis in altitudinem vel
in latitudinem porrectis illustratus
est. Illarum autem in numerum pag.
55 v. ad feriam iv. post iv. do-
min. quadragesimae sanatio caeci-
geni referenda est secundum euan-
gelium Ioannis IX, 1—40; pag. 99 v
ad sabbatum sanctum secundum
euangelium Matthaei XXVIII, 1 — 8
resurrectio; pag. io3 ad feriam V.
post pascha Magdalena ad monu-
mentum Domini secundum euange-
lium Ioannis XX, 1 — 10; pag. 109
ad diem ascensionis Domini ascen-
sio secundum euangelium Marci XVI,
14 — 20. harum vero in numero ha-
benda sunt pag. 41 ad feriam VI.
post domin. 11. quadragesimae agri-
colae in vinea secundum euange-
lium Matthaei XXI, 33—46 — est
enim unica parabola, cui simulacrum
destinatum est (v. fig. 35) — et pag.
58 ad feriam VI post domin. IV
quadragesimae revocatio Lazari ad
vitam secundum euangelium Ioan-
nis XI, 1—46; quae quidem picturae
omnes scenam quandam ex euan-
gelii textu missae desumptam prae-
bent. Itaque est historica, ut dicitur,
scena, quae exhibetur; quin etiam
in litteram T copiosissime exorna-
tam, a qua euangelium dominicae
in octava paschae proprium Ioann.
XX, 19 — 3i capit initium, eiusmodi
scena historica inserta est, 1. Christi
adventus portis clausis (v. fig. 12).
Ad illustranda vero passionis
euangelia hebdomadis paschalis alia
ratio adhibita est; invenis enim pag.
70, 74 v, 78 v, 85 ad passio-
nem secundum Matthaeum domi-
nica palmarum, ad passionem se-
cundum Marcum feria 111. maioris
hebdomadis, ad passionem secun-
dum Lucam feriae IV. maioris heb-
domadis, ad passionem secundum
Digitized by
Google
— 102 —
Ioannem feria VI maioris hebdoma-
dis semiimagines angeli, leonis (v.
fig. 36), vituli, aquilae. Ad pente-
costen, cuius euangelium Ioannis
XIV, 23 — 3i non historicum argu-
mentum, sed Christi promissionem
de S. Spiritu mittendo continet, pag.
1 1 2 ante euangelium simulacrum
sanctissimae trinitatis positum est
(v. fig. 38) et singularis illa nota-
bilisque ratio, qua Spiritus Sanctus
hic depingitur, fortasse aliqua ex
parte praecepto librarii debetur. Nam
satis mirum est, quod imaginem non
potius textui epistulae, quae secun-
dum acta apostolorum II, i — 12
adventum Spiritus Sancti narrat, ad-
iecit ; hic enim historicae imagini
iam parata et usitata forma praesto
fuisset, quae ratio eo magis nos
miros debet habere, quod alias quo-
que epistulas picturis quadratae for-
mae et latitudinis columnae orna-
vit, ut epistulam feriae II. post do-
minicam passionis (Ionas III, 1 — 10),
ubi Iona ante regem Ninives, et
epistulam feriae 111. post dominicam
passionis (Daniel xill, 28 — 42), ubi
Daniel in lacu leonem depingitur.
Alia ornandi ratio, quae cum ra-
tione historicis scenis illustrandi va-
riat, in eo posita est, quod lectioni-
bus vel epistulis vel euangeliis si-
mulacra adponuntur auctores pec-
tore aut genu tenus exprimentia;
semel etiam tota figura conspici pot-
est; itaque semel Paulus pag. 3 (v.
fig. 4), ter Lucas pag. 42 v, 65 v,
115, quater Ioannes pag. 100, 101,
io3, 118 v (v. fig. 41), quinquies
prophetae pag. 17 Isaeos, pag. 50
Daniel locis, quibus eorum libri ci-
tantur, sed ad epistulam feriae v
post iv domin. quadragesimae, quae
ex libro Regum 4, 25 — 38 de-
sumpta est, auctor non nomina-
tur ; at vero pag. 56 v imago pro-
phetae illius Elisaei, qui quomodo
filium Sunamitae a morte revoca-
verit, illo textu narratur itemque
ad epistulam feriae VI post IV do-
min. quadragesimae pag. 57 v si-
mulacrum prophetae Eliae, qui quo-
modo filium viduae Sarephtanae
revocarit epistula 111 libri Regum
commemoratur ; nec non ad epi-
stulam feriae 11. post III. domin.
quadragesimae, ubi secundum IV. 1.
Regum 5, 1 — 16 similis ratio inter-
cedit, nisi quod loco Elisaei huc
referendi Elias depictus est, de qua
re infra disputabitur.
Exornatio autem alterius textus
partis, dico canonis, haud multum
Digitized by
Google
— 103 —
ab usitata ratione medii aevi, de qua
nuperrime sagaciter tractavit V. C.
Antonius Springer: „Der Bilder-
schmuck in den Sacramentarien des
friihen Mittelalters " , Leipzig 1 889,
recedit. Ante praeparationes ad mis-
sam pag. i36 v simulacrum altaris
cum supellectile liturgica et sacer-
dote et ministrante veluti exordium
Fig. 35.
praemissum est, pag. 139 illud „vere
dignum et iustum est", pag. 140
illud „te igitur" (v. fig. 32) initiali-
bus insignita sunt et inter haec pag.
139 v simulacrum totum Christum
cruci fixum inter Mariam et Ioannem
exprimens positum est, quod cum
sacerdoti ex more canonem reci-
tanti osculo tangendam esset, hic,
ut in aliis quoque sacramentariis
fieri solet, fere deletum est.
Notabile autem est, quod illa
T, ex qua glagolitica lingua illud
„vere dignum et iustum est" ex-
orditur, quamquam flexis cygni col-
lis ornata est, tamen contra consue-
tudinem neque magnitudine neque
ornamento a ceteris initialibus dif-
fert. Sed littera T in „te igitur"
iam saepimento quadrato, quod in
hoc codice nisi raro non reperitur,
prae ceteris eminentior facta est (v.
fig. 32). Elegantissime vero pag. 14
illud „Pater noster" exornatum est,
cum iuxta verba precationis caput
Christi in parvo quadro aureo pic-
tum est positum.
Mirae et insignes in descriptione
tertiae textus partis sunt imagines-
fastorum, cum initio singulorum
mensium in quadrato minoris lati-
tudinis quam est latitudo columnae
aliqua figura cum mensis negotiis
posita est (v. fig. 7, 8, 9, 10), atque
hic nonnullae notabiles discrepan-
tiae a solita serie inveniuntur. Cum
vero discerni nequeat, utrum singu-
lae adumbrationes hic quoque a li-
brario praescriptae an alia exempla
usui fuerint, postea de iis tractabi-
mus tum demum, cum de compo-
sitione agetur.
In quarta parte missarum pro-
priarum Butko semel tantummodo
in missa diei Mariae purificationis
Digitized by
Google
— 104 —
rationem in missis ad circulum anni
praecipue adhibitam secutus est tex-
tum euangelii singularum missarum
quadrato latitudinis columnae exor-
nandi. Ad II. Februarii pag. 155
praecepit secundum euangelium Lu-
cae II, 22 — 32 oblationem Iesu in
templo; die Mariae assumptionis au-
tem argumento euangelii Lucae X,
38 — 42 de Christo apud Martham
et Mariam versante initialem tantum
litteram exornatam destinavit, in ini-
tio vero missae sollemnis Mariae as-
sumptionem in caelum posuit (v.
fig. 37), quae ad diem festum, non
autem ad textum missae pertinet.
Haec autem illustrandi ratione semper
fere etiam in ceteris festis adhibita
est; itaque festo Mariae nativitatis
re vera nativitas virginis depicta est
pag. 179, festo divinae trinitatis haec
ipsa sanctissima trinitas pag. 211 (v.
fig. 40), et raro tantum auctores
euangeliorum ipsi, sicut ad missam
die XIV. Octobris pro Callixto papa
pag. 185 v Lucas euangelista, quod
ex eius euangelio caput hoc die re-
citabatur, ad missam diei festi om-
nium sanctorum Kal. Novembribus et
exaltationis crucis die XIV. Septem-
bris euangelista Ioannes pag. 181 et
187, ceterum semel pag. 168 prae-
ter sanctum diei, S. Paulum, Mat-
thaeus, quoniam ex eius XI, 16-23
euangelium illius diei desumptum
erat. Eadem de causa pag. 149
etiam figura apostoli Pauli ante ini-
tium epistulae ex eo haustae po-
sita est, item pag. 2o3 in missis
omnium festorum, qui sanctis doc-
toribus dedicati sunt.
In hac quarta parte haec regula
plerumque observata est, ut sanctus
diei depingatur figura partim tota,
partim genu tenus expressa, non-
nunquam binis vel trinis sanctis
coniunctis. Itaque imagine expressi
sunt pag. 152 v ad Pauli conver-
sionem xxv. Ianuarii Paulus; pag.
160 ad Kal. Maias apostoli Philip-
pus et Iacobus; pag. 161 ad iv.
Mai Ciriacus episcopus ; pag. 162
ad VI. Mai festum euangelistae Io-
annis ante portam latinam euange-
lista Ioannes; ibidemque S. Damia-
nus et S. Michaelis archangelus una
tabula, quamquam eorum missae in
dies insequentes VII. et VIII. Mai
cadunt; pag. i63 ad XI. Iunii apo-
stolorum discipulus Barnabas ibi-
demque ad xili. Iunii S. Antonius
Patavinus; pag. 167 ad XXVIII. Iu-
nii vigilias SS. Petri et Pauli, S.
Petrus; pag. 167 ad diem festum
Digitized by
Google
io5
ipsum ambo principes apostolorum;
pag. 168 ad commemorationem S.
Pauli XXX. Iunii simulacrum tan-
tummodo Pauli solius; pag. i3o ad
XIII. Iulii S. Margaretha ; pag. 171
ad XXII. Iulii S. Magdalena; pag.
171 v ad XXIII. Iulii S. Apollina-
ris; pag. 172 ad XXV. Iulii apo-
stolus Iacobus maior; pag. 174 ad
X. Augusti Laurentius; pag. 175 ad
XII. Augusti S. Clara; pag. 177 ad
XIX. Augusti S. Ludovicus Tolo-
sensis; eademque in pag. ad XXIV.
Augusti apostolus Bartholomaeus ;
pag. 1 78 missa regis Ludovici XXV.
Augusti nimirum eius imagine ex-
ornari debebat; errore autefn simu-
lacrum Ludovici Tolosensis repeti-
tum est; eadem pag. ad XXVIII.
Augusti S. Augustinus; pag. i83 ad
xxvii. Septembris SS. Cosmas et
Damianus; pag. 184 ad XXIX. Sep-
tembris S. Michaelis archangelus ;
pag. 184 v ad XXX. Septembris
S. Hieronymus ibidemque ad iv. Oc-
tobris S. Franciscus; pag. 188 v ad
XI. Novembris S. Martinus; pag. 2o3
ad XXV. Novembris S. Catharina.
Qua ab consuetudine discedit missa
euangelistae Matthaei XXI. Septem-
bris, cum pro eius simulacro pag.
182 v imago eius angeli profertur.
Contra vero festum crucis inven-
tioni sacratum III. Mai pag. 160
semiimagine S. Helenae, ad quam
haec res potissimum pertinebat, or-
natum est. Prorsus ab aliis diduc-
tum est simulacrum decisi capitis
Baptizatoris (v. fig. 2), cuius parva
quadra pag. 178 v in fine eius mis-
sae posita est. Postremum duae pre-
cationes picturis notatae sunt, dedi-
catio aquae depictione Ioannis bap-
tismi, quadrato columnae latitudi-
nis expressa pag. i32, et sequentia
„dies irae" imagine paulo minore
mundi iudicem in throno sedentem
monstrante. Fini textus post mis-
sam pro peccatis sequens adiuncta
est depictio Michaelis archangeli aut
S. Georgii magnum per spatium ex-
tensa, cum duae extremae paginae
totius codicis imagini Hervoiae ducis
eiusque armorum reservatae essent.
In frequenti classe missarum pro-
priarum librario liberum erat ar-
bitrium imaginum disponendarum.
Qua in re nulla praesto erat tra-
ditio, quae ornatum picturarum fe-
stis quibusdam principalibus gra-
vissimisque attribuisset ; atque erant
fortasse eminentes festi S. Mariae
dicati, quos neglegere non poterat.
Eo magis autem mirandum est quod
u
Digitized by
Google
— io6 —
Fig. 36.
praeter apo-
stolos,euan-
gelistas,apo-
stolorum dis-
cipulos, cla-
rissimos in
litania mag-
na comme-
moratos
sanctos et fe-
minas martyras, sicut S. Catharinam,
quam tota christianitas ubique vere-
batur, nulli superiorum collegiorum
monachorum sancti ornati sunt, quod
Benedictus et Scholastica desunt, nec
non sancti medii aevi posterioris ex
Dominico ordine, sicut Dominicus
et Petrus martyr, quod, ut iterum
dicam, praeter illos antiquos ec-
clesiae sanctos canonizati tantum
Franciscani adferuntur: S. Francis-
cus, S. Antonius Patavinus, S. Clara,
S. Ludovicus episcopus, S. Ludo-
vicus rex. Quae cum ita sint, aut
librarius ex ordine fratrum mino-
rum prodierat aut, id quod veri est
similius, codex basilicae collegii cui-
dam huius ordinis destinatus erat.
Ter repetitus archangelus Michae-
lis, sanctus patronus Franciscanorum
corporis, semel sat mire coniunctus
cum S. Damiano, cuius nomen pri-
mae Franciscanorum coloniae sum-
mo est momento, in hoc rerum con-
textu notabilis esse debet. Neque
forte fortuna factum esse videtur, ut
praeter dies S. Mariae festos ex ge-
neralibus ecclesiae festis in illa parte
missarum propriarum crucis inven-
tio et exaltatio tantum praedicantur.
Veneratio s. crucis autem Francis-
canis maxime erat cordi et saeculo
decimo quarto quintoque Francisca-
norum tantum basilicae sunt, in qui-
bus legendam crucis inventionis de-
pictam videmus. Ut exemplum adfe-
ram, commemoro basilicam S. Crucis
Florentiae, S. Francisci urbis Arezzo
cum perfectis picturis ab Angelo
Gaddi et Petro de Burgo S. Se-
pulcri pictis.
Quodsi considerare adgredimur,
quo modo miniator hoc uber pro-
gramma subtiliter excogitatum ex-
secutus sit, primum monendum est
eum duos programmatis locos male
intellexisse. Ad missam enim S. An-
tonii Patavini die XIII. Iunii pag.
i63 v librarius spatium reliquerat
semiimagini illius sancti pingendae.
Figura vero, quae ibi a pictore
prolata est, calvi est senis violacea
toga cucullata vestiti, qui nusquam
nulloque prorsus pacto pro imagine
Digitized by
Google
— io7
Antonii Patavini, qui semper iuve-
nis inducitur, habendus est, quo-
niam eum cineracea veste Francis-
canorum indutum semper depingi
constat. Sine dubio igitur pictor lo-
co Antonii Patavini imaginem An-
tonii abbatis errando posuit. Al-
terum erroris exemplum est pag.
178 ad XXV. Augusti, ubi ad mis-
sam S. Ludovici regis eius simu-
lacrum in initiali collocari debebat.
Pictor vero pro regis imaginem Lu-
dovici episcopi Tolosensis delinea-
vit, quem iam aliquot paginis ante
suo loco depinxerat. Qua ex re
colligi potest pictorem textum mente
non comprehendisse et quamquam
compererit locis supra commemora-
tis Antonium et Ludovicum collo-
candos esse, tamen memoria non
retinuisse, uter Antoniorum Ludovi-
corumve describi deberet, ita ut for-
tuito ac temere illum sanctum eius-
dem nominis pingeret, qui quidem
in eius mentem incidit. Itaque li-
brarius, qui cum praecepta illa iam
supra laudata glagolitica lingua da-
ret, pictorem ex textu ampliorem de-
pingendi rationem, si oporteret, pa-
raturum esse confidebat, hac spe
male deceptus est. Nam depictor
textum slavicum nequaquam intelle-
gens praeceptis illis tum demum uti
potuit, cum erant in suum sermo-
nem conversa. Videmus enim va-
riis codicis locis aut iuxta imagi-
nem aut inferius in margine breves
adnotatiunculas de re pingenda ob-
iter in lingua latina factas, eas qui-
dem stilo argenteo et gothica mi-
nuscula exaratas, quae quamquam
plurimis locis sublatae erant, tamen
passim aut integrae remanebant aut
saltem dilucida vestigia relinquebant.
Itaque sat plane apparent pag.
42 v lucas, 44 [EJtias, 50 [D]a-
n[iet], 56 v E P, i. e. Eliseus pro-
pheta, 100 john, eua[n]gefi[sta],
100 v joha, 102 ioh[annes], 1 o3 ma-
ria magdalena [ven]it ad sepulcru,
149 v [Pautjus ap, 163 barnaba,
164 Stus Vit[us] cresce[n]tia m[o-
destus], 167 Sts. petrus, 170 v mar-
garefa, 171 v apotina[ris], 175 ctara,
177 bartolomeus, 178 agostinus epi,
185 v Lucas euagetista, 190 sca
Chatarina, 2 1 1 sta trinitas. Ex-
stant reliquiae inscriptionum etiam
aliis locis, ex quibus effici potest
eas rem depingendam breviter sig-
nificasse, sicut apud Danielem in
lacu leonum pag. 62 v legas teon,
pag. 167 in depingendis Maria et
Martha .... 7narta, pag. 179 apud
14*
Digitized by
Google
io8
Mariam ortam maria amta
par .... Aliae vero talium inscrip-
tionum reliquiae, quas indages, iam
legi nequeunt, ut pag. 105, 109, 168,
178V, 187.
Has autem inscriptiones non post
factas esse, quae spectatoribus tex-
tum glagoliticum non intellegentibus
explicationem praeberent, inde fit
probabile, quod quaedam partes id
genus inscriptionum margine imagi-
num coopertae sunt ita ut eas prius
inscriptas esse statuendum sit quam
imagines ipsae sint depictae. Pic-
tor igitur, cum sermonem glago-
liticum non intellegeret, illa librarii
praecepta ut sibi in latinum conver-
terentur poposcisse et celeriter ad-
notasse videtur; qua re interdum
unus alterve error facile potuit ad-
mitti. Itaque imagini prophetae ad
epistulam feriae II. post III. domini-
cum quadragesimae depictae [EJlias
adscriptus est, cum in illo ca-
pite IV. 1. Regum v, 1— 16 de Eli-
seo agatur. Quae vero deinde ex
nostra observatione effici possunt,
haec sunt: pictor nequaquam indi-
gena Spalatensjs sermonem eius ter-
rae, etsi litterarum peritus fuit, non
intellexit et postquam ei haec prae-
cepta brevia lingua latina concepta
oblata sunt, ipse cum codice solus
est destitutus.
Cum vero figura litterarum a
librario praeformata esset, artifex
exigua tantum pingendi libertate
usus est. Liber atque solutus qui-
dem erat in persequenda compo-
sitione, sed argumentum ei prae-
scriptum atque ipsum spatium de-
pingendum terminationibus finitum
fuisse scimus. Bis tantum licentiam
sibi sumpsit paulumper mutandi.
Pag. 109 enim in Domini ascen-
sione et pag. 187 in semiimagine
Ioannis euangelistae area depingen-
da a librario ut haud raro spa-
tium textus transgrediente in infe-
riorem folii marginem detracta erat.
Pictor igitur hanc designatam ta-
bulae inferiorem partem rasit, id
quod luculenta vestigia demonstrant,
et aream depingendam tanto ampu-
tavit quantum eius compositio re-
quirebat. Quod ad alteram rem pag.
187 attinet, mira observatio fieri
potest. Verba praecepti Ioh evan.
in spatio prioris a librario designa-
tae areae stilo argenteo posita erant
et in rasura legi possunt. Qua re
nostra opinio supra commemorata
confirmatur plurima praeeepta, in
quibus omnia fere glagolitica, intra
Digitized by
Google
— iog
campum depingendum cxarata fu-
isse et depictione obtecta esse. Sed
aliud est, quod premendum esse
videtur. Lineis primo instrumento
acuto nullo colore tingente cursim
ductis, deinde stilo argenteo correc-
tis in inferiore folii margine iterum
illud Iohannes euangelista scriptum
est. Quod si diligentius inquiras,
illam vicissitudinem paulo mino-
ris et accuratioris scripturae, quae
in margine imaginum ipsarum re-
peritur et interdum aliqua ex parte
pictura obtegitur, et paulo neglectio-
rum linearum in membranae mar-
gine saepenumero facile cognoscas.
Quae res ita explicari posse vide-
tur. Artifex enim initio codicis ar-
gumentum imaginum explicantibus
ascriptionibus latinis, quae penna
scriptoria erant exaratae, exponere
conatus est. Itaque in pancharta
quae dicitur semiimaginis pag. 17 v
belle diligenterque scriptum est :
ISAIASP Nam omnia propheta-
rum et sanctorum nomina, quorum
primam ascriptionem pictura sua
cooperuit, memoria retinere posse
sibi visus non est; qua re nomina,
dum imagines depingebat, cum iis
locis, quibus res ei dubia esse po-
tuit, tum praecipue apud scriptores
antiqui novique testamenti, quorum
quidem figuras inter se fere pa-
res et similes faciebat, iterum ce-
leri manu in margine posuit, ut
ante oculos haberet, cum panchar-
tas explebat vel alias inscriptio-
nes libris, quos illi viri manibus te-
nent, inserebat. Quod propositum
hoc uno tantum loco perfecit, sive
pictor post defessus sive has in-
scriptiones latinas ut textui glago-
litico male aptas facere vetitus est,
id quod vero minus habet veri si-
militudinis, cum magna pancharta in
Hervoiae ducis insigni latinam ex-
hibeat inscriptionem. .
Ars ipsa maxime firma est at-
que solida. Litterae imaginesque
aequaliter omnes eiusdem manus
pigmentis quae vocantur opacis con-
fectae sunt, qui quidem colores ex-
emptis paucis locis, quibus segmina
passi remittunt vel humore cor-
rupti sunt,
ubique in-
tegri con-
servaban-
tur. Au-
rum quo-
que ad
plenius
ornandum
Fig. 37.
Digitized by
Google
— I IO —
adhibitum est. De electis vero colo-
ribus auroque adhibito nostrae ima-
gines frequentes planam redduht ra-
tionem. Id genus enim composi-
tiones nullo pacto cum septentrionali
arte cohaerent, sed si rem universam
et singula spectes, propriae sunt ulti-
morum assectatorum magistri Jocti
generis pingendi, quod saeculo deci-
mo quarto exeunte, quamquam pro-
prietate loci aliqua ex parte inter se
differebat, tamen tota Italia vigebat et
dominabatur; neque cum Byzantino-
rum arte habent quidquam commune
et licet de compositionibus formis-
que taceas, quod color viridis me-
dia in carne deest, iam inde apparet
hanc, de qua disputamus, artem a
Byzantina toto coelo diversam esse.
Quodsi hic artifex uberiores com-
positiones Christiani cycli in meros
dialogos figurarum tranquille iuxta
astantium dissolvit, hac consuetu-
dine cum optimis eorum qui mino-
ribus tabellis pingunt, consentit;
nam etiam in Florentinis libris cho-
ralibus saeculi decimi quarti, qui a
summis artificibus sunt picti, et apud
Attavante ipsum similem consuetu-
dinem reperimus.
Hic igitur artifex licet in numero
praestantium pictorum nequaquam
sit ducendus tamen arte ornandi sat
idonea praeditus est; qua re ei or-
namenta, in universum si spectas,
omnino figuris melius processerunt ;
attamen concedendum est eius quo-
que imagunculas spatio plerumque
feliciter expleto et vigore colorum
considerate disposito quantum ad
ornatum attinet oculis iucundae esse
oblectationi. In litteris exornandis ea
forma principe astrictus 6rat, quam ei
librarius praeceperat; attamen sunt
aliquot loci, sicut pag. 15, 20, 21,
22, ex quibus colligas eum orna-
menta sua maiore libertate confor-
masse, a praecepto suo digressum
esse, varias helices applicasse. Sin-
gulis quidem locis coactus est cra-
tem apud slavicas litteras exornatas
usitatam retinere (v. fig. 24), plerum-
que vero iis foliis fructibusque uti-
tur, quae memoriam praecipue libro-
rum choralium Italicorum ecclesiasti-
corum adferunt. Atque iam supra
monitum est ei et quod veri simile
est, iam librario missale latinum
praesto fuisse, id quod probatur for-
ma glagoliticae litterae W, cuius
forma multis locis, quibus textus la-
tinus litteram J praebet, proprius ad
hanc accedere incipit. Littera tan-
tum P cum foliatura ramo arido
Digitized by
Google
— III
circumplicata alterius ornandi syste-
matis est (v. fig. i); qua re demon-
stratur omnia exemplaria in usum
vocata esse, quotquot eo loco ubi
scribebatur forte adfuerint. Litterae
autem modo insignibus ornatae sunt
(v. fig. 17, 19) modo rebus ex histo-
ria desumptis; hoc cum fit, tum
capita tantum vel semifigurae inve-
niuntur et quam compte eleganter-
que hic artifex eiusmodi figuras ad
decorandi usum formare sciat, docu-
mento sunt simulacra Pauli (v. fig. 4)
et Domini portis clausis apparentis
(v. fig. 1 2) hic repetita. Atque modo
per iocum facies in alveis litterarum
collocat (v. fig. 20), modo polite ubi
sacerdos benedictionem in aqua lu-
stranda dat, manum benedicentem
(v. fig. 33). Splendide autem deco-
rata sunt apocalyptica animalia, ex
quibus Marci leonem exempli gratia
praebemus (v. fig. 36). Quam magni-
fice enim caput Ioannis (v. fig. 2) et
facies Christi, si respectum ornatus
ducis, tractata sunt !
Ut vero genus moresque huius
artificis paulo accuratius definiamus,
imagines ipsae diligenter pertractan-
dae sunt.
Primum autem adgrediamur ad
contemplandas scenas figurarum ple-
nas, quae hi-
storicae vo-
cantur. Na-
tivitas Chri-
sti pag. 1 1
prope acce-
dit ad sce-
nam ex anti-
quiore eccle-
siastica arte
Fi e- 38 - traditam,
quae et in arte Byzantina et in Italica
posterioris aetatis mediae permane-
bat: Madonna enim in culcitis supina
iacet tegmine velata et iuxta eam in-
fans in praesepe, adstat autem Iose-
phus meditans cubito in genu inni-
tente et gena in manum applicata;
stabulum significatur simplici fastigio
stipula contectoj quod quattuor tra-
bibus infabricatis innititur. Qua cum
scena ratione tradita coniuncta est
praedicatio nativitatis ad pastores,
qui a dextro margine videntur ange-
lum suspicientes, qui de caelo dela-
bens eos adloquitur, cum grex in
pictura primus positus sit.
Primo autem conspectu mira no-
bis videtur imago pag. 1 1 v. Ite-
rum enim videmus illam nudam
casam, quae tect;o stramenticio eius-
que quattuor trabibus, indicatur et
Digitized by
Google
— 112 —
infantem in parva aquali stantem,
qui nimbo crucis Christus designa-
tur. Infans ipse dextra dat bene-
dictionem. Ab utraque parte sin-
gulae feminae stant; una est capite
tegumento albo velato, altera in ca-
pite linea margaritarum utitur; ful-
ciuntque utrimque infantem. Quae
scaena quamquam, ut iam supra
dixi, primo obtutu aliquid mirationis
habere videtur, tamen attentius si
eam oculis perlustramus, nihil aliud
significari reperimus quam infantis
balneum, quod more antiquitus tra-
dito in uberioribus nativitatis de-
pictionibus una cum nativitate offer-
tur, idque tam frequenter, ut lon-
gum sit singula exempla proponere.
Hic vero illa res a principe scaena
seiuncta in propria imagine tertiae
in nativitate Domini missae ad-
dita est.
Neque adoratio magorum pag.
16 v quicquam peculiare praebet,
quantum quidem iconographiam re-
spicis. Ante cavam petram S. Virgo
in saxo sedet vestitum infantem in
gremio tenens; qui benedicit primo
ex magis genibus nixo, qui maior
natu est ambobus aliis, qui post
eum constiterunt, atque barbatus.
Tres omnes albis vestimentis induti
aureas coronas denticulatas gestant.
Prope Mariam adstat Iosephus; ab
astro producti radii super infantem
submittuntur.
Typica est etiam ipsa depictio
Christi baptismatis pag. 17 b. Me-
dius conspicitur Christus in Iordane,
a sinistra parte Baptizator canis cri-
nibus fuscis pellibus vestitus; ab eius
tergo unus angelus, alter a dextera
genstans rubram Christi tunicam.
Singularem propriamque artificis
cogitationem redolet demum pic-
tura nuptiarum Canaensium pag. 20
(v. fig. 34). Ad mensam adsident
sponsus sponsaque et duo ad nup-
tiarum sollemnia invitati senes, qui
omnes habitu saeculo quarto de-
cimo usitato induti sunt. A fronte
servus amphoras complet. Ad Do-
minum, qui iuxta matrem suam in
alto arcisellio ad sinistrum mensae
latus angustum sedet, Maria se con-
vertit in eius aurem loquens. Co-
natus autem hunc dialogum clande-
stinum exprimendi, hunc gravem
matris susurrum, hanc fere indigna-
bundam animi attentionem Christi,
qui iam gestum benedicendi facit,
depingendi artifici felicissime suc-
cessit et sine dubio adfirmare licet
hoc esse optimum quod in conamine
Digitized by
Google
— H3 —
animi affectiones exprimendi con-
sequi potuerit. Maxime autem nota-
bilis est ornatus in latere arcisellii
Christi. Videmus enim in ligno scalp-
tas duas porticus alteram super al-
teram, quarum arcus speciem asini
tergorum prae se ferunt quaeque
nos ad memoriam architectonici or-
natus mediis tabulatis Venetiarum
domorum peculiaris excitant; quae
evidenti veritatis studio hac in ima-
gine imitando efficta sunt.
Hoc in fastigio artis artifex se-
quenti quoque pictura, quae pag. 4 1
parabolam vineti reddit, perseverat
(v. fig. 35). Nani hic quoque op-
time ei contigit iratum patrem fa-
milias rursum pforsum cursantem
et rationem reposcentem atque agri-
colas rationem reddendam evitare
studentes, cum intentissime opus
tantum se curare simulant, fingere.
Nullius momenti est imago Sama-
ritanae ad fontem pag. 84 v. Ab
utraque putealis parte constiterunt
Christus loquens et mulier situlam
trochlea moliens. In pictura extrema
porta urbis specie castelli apparet,
post quam turris conspicitur non
fastigata et compluribus tabulatis
ultra marginem imaginis progre-
diens, qua Spalatensem turrem cam-
panariam in memoriam reduci ne-
gari nequit.
Simili modo caeci sanatio pag.
55 v merum fit colloquium. Iesus
enim conspergit oculos caeci baculo
innixi compluribus apostolis tabulam
explentibus, ex quibus Petrus solus
more tradito caerulea tunica ful-
voque pallio amictus et claves ge-
minas manu tenens apparet, isque
tota figura.
In iuvenis Naimensis revoca-
tione ad vitam depingerida pag. 57,
quae quidem item ante portam op-
pidi geritur, artifex ex difficultate
Dominum eiusque comites, gerulos
cum feretro matremque genu ni-
xam in exiguo spatio constituendi
hac tantum ratione se novit expe-
dire, ut personas incommode alias
super alias coacervatas varia magni-
tudine effingat.
Lazari revocatio a morte pag.
58 item a typo tradito recedit, hic
vero gravi inscitia. Ante sarcopha-
gum lapideum, cuius cooperculum
loco suo motum est, Christus stat
benedicens; Lazarus autem in eo
iacet, ineptissime quasi pendens de-
lineatus, atque in extrema pictura
ambae sorores securae et unus ex
apostolis.
15
Digitized by
Google
— ii4
Pag. 61 v videmus Ionam ver-
santem ante regem Ninives, qui ad
dextram partem cistae altae pulvinis
tectae sedet. Propheta viridi tunica,
violaceo amiculo, pileo compluries
in se ipsum implicito vestitus, quem
pileum habitus in Italia usitatissimi
proprium fuisse ex clipeis Pisanelli
triginta fere annis posterioribus di-
dicimus, vehementi sermone cum
rege colloquitur verba sua expressis
gestibus dextrae sublatae comitans.
Ad optimam imaginis partem perti-
nent quinque adulescentes aulici, qui
in extrema pictura sunt, quod arti-
ficem, cum eorum astrictas bracas,
compressas et breves tunicas zonis
circum coxam coniectis cinctas, cu-
cullos variorum colorum depingeret,
certe hominum elegantium habitum
sua aetate cotidianum imitari volu-
isse statuendum est.
Optimis compositionibus autem
adnumeranda est pictura Danielis in
lacu leonum pag. 63 v. Belle enim
depicti sunt propheta qui in lacu
cingulo tantum tenus cerni potest
quocum radio superne collustrato
quattuor leones eum lambentes bene
dispositi sunt, nec non Darius rex
coronam in lilia exeuntem gestans,
qui cum comitatu accedit admirans-
que asseclis quae in lacu geruntur
demonstrat.
Parum vero processit pictura la-
vationis pedum pag. 83. Omnes apo-
stoli stant; Petrus dextrum pedem
nudatum in vas calicis forma fac-
tum imponit, ad quod Dominus se
demittit.
Depingendae resurrectioni pag.
99 v et Magdalenae ad sepulcrum
pag. io3 tam pusillae areae re-
lictae erant, ut pictor quasi com-
pendium tantum solitarum com-
positionum praebere posset, sicut
Dominum cum vexillo victoriae iux-
taque turbam custodum, qui capiti-
bus tantummodo significati sunt, ita
Magdalenam ad sarcophagum geni-
bus nixam, sub quo semifigura an-
geli apparet.
In caelum ascensionis pictura pag.
109 plane rationi traditae respondet.
Superior Dominus in clipeo, qui a
sex angelis, quorum pectora tantum
conspiciuntur, portatur, inferior Vir-
go orans inter apostolos.
Artifici manu imago missae pag.
i36 composita est. A dextra est
mensa sub rubenti ciborio. In men-
sa, quae tegumento rubro et flavo
colore virgato insuperque albo pan-
no, cui ruber et viridis colores intexti
Digitized by
Google
I
• i „
J* ,v jutfCT TO- Ufcifouiiiftrilf U**Jiiinttj iwijjniirajU lifejk
fflllil) HDDIflDbH? t^UHDbd 4UIUI ttflfi JC^IUIiWbB jfllliff{9 UJBrfWflJD
muiDJirn • BifhDDsra ^viiDknnflitf ^* v*jytokJh wsmifav£ :
3 atfniteBimBa ^umidh ?as$E»ui
DlilffifaVtfjS- BjttiAza Ubj\#|3 [Dffif
ifctfW *flfl3I.HDDI;UIIltojDI tt/jYI 00
Ai itoratfa^Siifl-aiiin ftfna
l#i3 jnai^affa /jilnrtir/) |uaubiiiHjtft/>iu;j
vj awnuuf/ifjLB ##p wftjf vj nra
MMJ3 Himrfbirrtli WDB/Vl UjTOTUjMU3
B4JJfrif>i virtbuv*tiim 1an$$*k8 [2
^SoiTB m |liaoTHmi 'jVjh i"y yiui r rffnj
9fvM9 B//JJU-J Ht-VU llhUJb /HSUfl wjjfff
3JOI3 MW«»^^^*^fcaB^J ^H «rl>
/na^imni -^ijOTB^Dtai^jjijn»
fdjlEijjftf £3* riu 3H/» ujjaiKrapi JUB
Kto^ifrjEtt/m Dbi//0D3niftha /,;dqdu
jintf&m |Diirjiu3Ya3 Wwini»/n«Tj'
|ll*JWaYB3 fttil Dbrf)3J"DbMjfl8DDI 8
flftlEP DD^»JP -%/flV (Jjtfl&lh ^fflD
idkft/rffl Jj*§5- ^j>W3 L"3^oitfBJA Tf/i
fmrfiauiH >h VB /,iiua jirjnfrnjmnnra
Digitized by
Google
— u6 —
sunt, cooperta est, calix, patena, mis-
sale posita sunt. A sinistra sacer-
dos summo ornatu orans constitit,
prope quem genibus nititur puer mi-
nistrans albo vestimento amictus.
Quod vero iconographiae respec-
tum ducas, notatu dignissima est
imago pag. 1 1 2 ad pentecosten per-
tinens; in qua depingitur S. Trini-
tas (v. fig. 38), cuius analogiam in-
venimus nullam neque in Italica
neque in ultramontana arte. Pater
deus et filius deus quorum ille vo-
lumen, hic codicem gerit, uterque
flavo capillo et iuvenilis, licet patri
lanugo sit, columnam manibus com-
prehenderunt, cuius in lato abaco
S. Spiritus forma columbae indutus
sedet. Nubes radios in hanc deo-
rum turbam effundit, id quod opi-
nione falsa accidit. Nam radii, qui
desuper veniunt, cum usque quaque
descensionem divinae gratiae sym-
bolice significare soleant, hic inep-
tissimo modo ad largitores ipsos
procumbunt. Sed quaeritur, unde
illa mirabiliter perfecta architecto-
nica columna substructa tertiae di-
vinae personae desumpta sit. Ne-
que. magno negotio respondere pot-
est, qui umquam Venetiis versatus
et in finibus quondam S. Marci pro-
fectus est. Ubicumque enim S. Mar-
cus dominabatur, animal, quod ei
addi solebat, leonem dico, vel potius
secundum publicam Venetianorum
cognitionem S. Marcus ipse in per-
sona leonis in alta columna pone-
batur, quae ex exemplari in foro
Venetiano, quod vulgo Piazetta vo-
catur, constituto maiore minoreve
imitatione expressa est. Quo con-
spectu assuetus artifex hoc loco
columbam in simili columna statuit,
cuius capituli conformationi Vene-
tiana columna exemplo fuit.
Simulacrum pag. 1 39 v Italum ty-
pum usitatum reddit. Crucifixus enim
est inter Mariam et Ioannem, . quo-
rum illa oculos attolens brachia su-
per pectas decussata, hic genam in
dextram habet abditam. Quae vero
in pictura recedunt, ut alibi ita hic
quoque murum cum pinnis exhi-
bent.
Oblatio in templo pag. 155, quo
ante templi altare Virgo Iosepho
comitante infantem fert, quem in
Simeonis vaticinantis brachiis po-
nit prophetide Anna adstante, ali-
quid architecturae extremae imagi-
nis praebet proprium. Aedificium
regale, quod sinistra parte conspici-
tur, supra ambas maximas fenestras
Digitized by
Google
— H7 —
intestinum opus arcus in acutum
desinentis continet, cuius fprma per-
vagata Venetiana est tergi asinini.
Parva pictura yirginis nativitatis
pag. 179 v nihil aliud est nisi in-
scita imitatio earum personarum,
quae ex typica depictione nativitatis
Christi huc poterant transferri. Sat
notabile est et singulare, quod arti-
fex a vinculis exemplaris sui se li-
berare ita non potuit, ut Virginis
cunas ut praesepe depingeret stra-
mentoque compleret.
In Beatae Virginis assumptionis
pictura pag. 176 (v. fig. 37) rem vi-
demus insignem, quae narrationem
euangelii excedit. Sancta Virgo in
arcu caelisti sedens intra clipeum ab
angelis, quorum capita tantum ocu-
lis cernuntur, circumvolatum apo-
stolo iuvenili Thomae infra genibus
nixo cingulum suum deicit, ut sem-
per dubitanti de sua in caelum as-
censione re vera effecta persuadeat.
Imago ipsa vero, ut ex nostro imi-
tamento cognoscas, paulo corruptior
est. Quod cinguli munus licet grae-
ca ars inferioris aetatis fortasse iam
ut in aliis rebus ita etiam hic Itala
adiutrice ducta receperit, tamen te-
nendum est rem esse prorsus Tus-
cam, cum in aede cathedrali Prati
cingulum ut summae reliquiae ad-
servetur, in Tuscia excultam et sae-
culis decimo quarto quintoque ite-
rum ac saepius pictam.
Pag. 2 1 1 iterum invenitur imago
SS. Trinitatis, sed hic secundum ali-
ud schema (v. fig. 40). Depictio au-
tem quam praebemus remittit nobis
necessitatem describendi. SS. Trini-
tas triceps vel ut etiam appelles tri-
frons Graecae, Italae, ultramontanae
arti communis concilio demum Tri-
dentino in usu ecclesiae occidentalis
esse vetita est, cum in Graeca ec-
clesia porro valeret, sicut in Serbi-
cis et Bulgaricis manuscriptis infe-
rioris aetatis reperiri potest atque
etiam, id quod V. D. Roberto de
Schneider mecum communicanti de-
beo, in Dalmatiae ipsius monasterio
Archangelo ad Kistanje sito proxi-
mis saeculis sculpta repetebatur.
Quae Trinitas triceps, quamquam in
basilicis Francogalliae meridianae
haud rara fuit inventu, tamen im-
primis Florentiae erat accepta ama-
bilisque, ubi non solum saeculis
decimo quarto et quinto frequens
fingebatur et sculpebatur, sed po-
sterioribus etiam temporibus a fratre
Bartollomeo, ab Andrea del Sarto,
a Bronzino repetebatur, postquam
Digitized by
Google
n8 —
iam ante Florentinus Dante ex
exemplo huius trinitatis tricipitem
principem locorum infernorum ex-
cogitavit, qui ab artificibus saeculi
decimi quarti frequentissime secun-
dum hanc descriptionem in parie-
tibus depictus est
Depictio Ioannis baptismatis pag.
232 summa est simplicitate. Viri
mulieresque nudos infantes adferunt,
super quos Ioannes pellibus amic-
tus ex cornu aquam baptismi ef-
fundit.
Pag. 241 v ad sequentiam „dies
irae" apparet mundi redemptor re-
diens die iudicii; rubro amiculo sine
tunica vestitus in nube sedens sub-
latis manibus sua quinque vulnera
cruore stillantia ostendit; iuxta eum
instrumenta passionis dominicae in-
ter caelum terramque suspensa pen-
dent.
Cum aequabilitate quadam trac-
tatae sunt picturae euangelistarum,
prophetarum, sanctorum. Euange-
listae vero et prophetae, quorum
plerumque sunt semiimagines, modo
barbati modo imberbes depingun-
tur, ita quidem ut certis signis raro
tantum sint notati. Viri antiqui te-
stamenti tegumentum capitis et pan-
chartas gestant, euangelistae capite
aperto sunt librosque manibus te-
nent, sed # ceteroquin idem rubrum
pallium gerunt. De propria autem
singulorum descriptione artifex ita
non cogitavit, ut exempli gratia Lu-
cam alias imberbem adolescentem
alias virum, cuius barba in labro
et mento intonsa est, faceret. Cum
vero Paulus semper senex cum gla-
dio (v. fig. 4) et Ioannes euange-
lista ubique iuvenilis (v. fig. 41) de-
picti sint, in propatulo est artifi-
cem certum typum servare conatum
esse. Nec non sanctis depictis pau-
lum tantum varietatis datur; stant
enim quieti immotique aut sacer-
dotali ornatu induti aut, praesertim
cum non sunt apostoli, habitu pro-
pius accedente ad similitudinem ve-
stitus illorum temporum, quibus pic-
tor ipse vixit; in universum autem
raro certis insignibus distincti sunt,
ut Helena pag. 160 coronam cru-
cemque gerit, Petrus pag. 167 cla-
ves, Bartholomaeus pag. 177 cultrum,
ibidemque ad pedes Ludovici epis-
copi corona repudiata iacet, sancti
medici Cosmas et Damianus in-
structi sunt pyxide medicinali, pag.
184 v Hieronymus protypo basili-
cae, Catharina pag. 190 parva rota,
ceterum vero palmae vel libri pro
Digitized by
Google
ii9
notis adhibentur. Denique nonnulli
sanctorum habitu suo insigniti sunt,
ut Laurentius pag. 174 dalmatica,
Iacobus maior pag. 72 baculo et
capitis tegimine, quo in loca sacra
migrantes uti consueverunt, pag.
184 v Franciscus habitu religionis
suae nec non S. Clara, quamquam
eius pallium inepte ornatum est.
Accuratius vero notati sunt S. Mag-
dalena pag. 171, quae tota flavis cri-
nibus cincta manu vas unguenta-
rium tenet, et archangelus Michae-
lis, qui alatus et habitu astricto equi-
tum illius aetatis hasta draconem
sub pedibus suis necat pag. 162 et
181. Eo magis autem mirandum
est, si eidem re vera figurae in
fine codicis atque ei maiore dimen-
sione iterum occurrimus (v. fig. 39),
sed hoc loco non alatae; atque cum
neque quicquam adscriptum sit ne-
que ulla relatio ad textufn fiat, di-
iudicari nequit, utrum pictor hoc lo-
co alas addere oblitus sit an eun-
dem typum S. Georgio depingendo
adhibere voluerit.
Restat, ut fastorum picturas dili-
gentius contemplemur. Mense Ia-
nuario pag. 14, ut ex nostra depic-
tione cognoscis (v. fig. 7), duas fe-
minas et virum mensae adsidentes
videmus. Vir magnum cruceque or-
natum panem incidit feminis iam
manus ad frusta porrigentibus. Qua
re mos omnibus gentibus Slavicis
familiaris a die natali Iesu Christi
usque ad epiphania panem cruce et
bracteolis ornatum in mensa reser-
vandi illustratur. Cum igitur artifex
hoc loco consulto et cogitate ver-
naculum morem depingat, ceterorum
mensium imagines profecto cum Ita-
lico typo congru-
unt, nisi quod
picturas interdum
hucilluctransla-
tas deprehendis.
Februarii ima-
go pag. 143 v
vinitorem habet
pictum vitem
circumfodientem,
quae depictio in Italia plerumque, ut
in St. Martino Luccae, in baptisterio
Pisae, in aede cathedrali Mutinensi
aliisque locis, mensi Martio adiecta
invenitur, qui hoc in codice pag. 144
ineptissima ratione homine designa-
tur, qui veste pellicia indutus manus
pedesque igni admoto refovet. Haec
vero est vetus Ianuarii imago, cui,
ut in basilica cathedrali Mutinensi
Februarii loco posita est, ita hic
Fig. 40.
Digitized by
Google
— 120
certe falsa opinione is locus adsig-
natus est.
Singularis prorsus est depictio
Aprilis pag. 144, quam ex nostro
imitamento potes intellegere (v. fig.
8). Cum in Italia usque quaque
adolescens cum floribus appareat,
hoc loco matrona nobilis in rosa-
rio sedet pannum decerptis floribus
completum ambabus manibus te-
nens. Quae compositio si ab arti-
fici pictore generis Jocti magistri
ampliore pictura perfecta esset, opus
illius saeculi esset certe dignum,
quod respectemus.
Cum vero res humanae saecu-
laresque in Italica arte illorum tem-
porum rarissime deprehendantur, ce-
teroram etiam mensium picturae li-
cet iconographia respecta ab usi-
tato typo non recedant, certe aptae
sunt ad adliciendos spectantium ani-
mos. Paulo enim melius quam est
in rebus ad historiam pertinentibus
hic pictoris consideratio contem-
platioque naturae et magna exer-
citatio fit obviam. Mensis Maius
pag. 145 exhibet quasi adulescen-
tem equitem falconum ope venan-
tem (v. fig. 9), Iunius pag. 145 v
messorem, Iulius pag. 146 homi-
nem spicas flagello excutientem, Au-
gustus pag. 146 v cuparium cupas
praeparantem, September pag. 147
torcular, October pag. 147 v trans-
fusionem vini in doliola (v. fig. 10),
November pag. 148 suarium, De-
cember pag. 148 iugulationem porci.
Sed id ignoramus, cur ex omnibus
picturis huius codicis imagines Au-
gusti et Septembris solae igneo fun-
do utantur.
Postremo ad imaginem Hervoiae
ipsius transeamus pertractandam (v.
fig. 18). Auctor codicis vel is vir
nobilis, cui aliquod opus dedicaba-
tur, a superioribus aetatis mediae
temporibus semper sedens depictus
est aut solus aut cum comitibus,
inter quos plerumque ei librarius
librum offerens adiunctus est. Hic
vero illum omnibus armis ornatum
vectumque equo concitato videmus.
Quo vero tempore hic codex colo-
ribus exornatus est, pictae statuae
equestres in Italia usu receptae erant.
Atque postquam senatus urbis Sie-
nae ducem aliquem equo vehentem
in curia a Simeone Martini depingi
iussit, hic mos usitatior esse coepit
pauloque post senatus Florentinus
id genus equitum tabellas in aede
cathedrali ipsa collocavit. Quarum
rerum notitia in causa fuisse vide-
Digitized by
Google
— 121 —
tur, cur equestris imago eligeretur.
Qua in conficienda pictor exempla
sigillorum equestrium, quae adipisci
poterat, secutus est. Pro domini feudi
sigillo eques equo admisso vehens
primo in Francogallia ex saeculo
duodecimo moris erat, saeculo de-
cimo quarto autem iam passim per
mediam Europam diffusa vel ad Sla-
vicum meridiem permanaverat. Si-
gilla enim Tortconis, bani Bosniae,
in diplomate Kal. Iuniis i367 emis-
so, Stephani Ostoje, regis Serbiae,
in diplom. 5. Iulii 1399, Stephani,
regis Bosniae, in diplom. 24. De-
cembris 141 9, quae omnia in im-
periali archivo Vindobonensi sunt ad-
servata, hos dominos praebent con-
citato equo vectos cum insignibus
gentiliciis distinctis, decorata hasta
et scuto insigni ornato. Eiusmodi
igitur sigilla artifici erant exemplo;
nisi quod mirum in modum equitis
dextrum latus depinxit, cum in si-
gillis sinistrum semper latus appa-
reat.
Ut autem denuo singula puncta
breviter astringamus, ex quibus ali-
quid de artificis origine possit enu-
cleari, primum constat eum sermo-
nis indigenae peritum non fuisse,
deinde Italam artem magnum mo-
mentum ad eius imagines habuisse.
S. Spiritus in columna depictus (v.
fig. 38), arcus forma tergi asinini
in tabula nuptiarum Canaensium (v.
fig. 34) et oblationis in templo certe
Venetianam produnt vim ; si vero
consideramus artificem, cuius com-
moratio Spalatensis brevis fuisse pu-
tanda non est, iis rebus, quae ibi
circum eum erant, incitatum turrem
eius oppidi imitando effinxisse et
Slavici populi morem illustrasse, sin-
gulae illae res Venetianae facile pos-
sunt explicari neque opus est Vene-
tianam artificis originem accipere.
Tota Dalmatia plena erat Vene-
tianae architecturae et artifex qui-
dam alicubi institutus, si diutius ibi
commorabat, facile facultatem adse-
qui potuit singulas Venetianas formas
effingendi idque eo maiore studio,
quo alieniores esse ei videbantur.
Id autem minus nobis premen-
dum esse videtur singula iconogra-
phica, ut trinitatem tricipitem (v.
fig. 40) et Madonnae donum cinguli
(v. fig. 37), ad res Florentiae gratas
usitatasque pertinere; sed momen-
tum facit ideoque praedicanda est
illa mera ratio Tusca, quae adhi-
bita est in figuris depictis. Nam illa
Ioannis tota figura (v. fig. 41) ita se
16
Digitized by
Google
122
habet, quasi ex tabula Florentina
esset exsecta, id quod de multis
aliisque figuris potest adfirmari. Ea
enim est ars, quae Florentiae duci-
bus Spinello Aretino et Starnina
exeunte saeculo ultimum quasi im-
petum sumpsit, priusquam nova ra-
tione saeculi decimi quinti loco suo
demoveretur. Ut autem ille Star-
nina ita hic de quo disputamus arti-
fex multo demissior patriam Tus-
cam reliquisse videtur.
Quodsi meminimus illis circiter
temporibus Filippum Florentinum,
qui Pippo Spano vulgo dicebatur,
in Alba Reale sacellum sepulcrale
suum aedificasse, quod ab haud pau-
cis artificibus Tuscis ornandum cura-
verat, inter quos Tomas Christo-
phori Fini pictor Florentinus vulgo
dictus Masolino clarissimus fuit, de-
inde si reputamus, quam diu cras-
sus lignarius Manettus Iacobi filius,
protagonista quasi Italicarum fabel-
larum architectus sculptorque sum-
ma floruerit auctoritate in Hunga-
ria, quo Florentia anno 1409 vene-
rat, miros nos non debet habere,
quod etiam Spalato in urbe Tusco
pictori occurrimus, qui in barbara
terra librum simpliciter exornabat
iis artis suae regulis usus, quas do-
mi perdidicerat.
Ut enim olim apostoli ad paga-
nos, ita Tusci artifices per mare at-
que terram migrarunt, qui nuntii
novae illius ar-
tis Italorum po-
puli, quaeajocto
Bondonis condi-
ta erat, euange-
lium ut ita dicam
veritatis et pul-
chritudinis prae-
dicabant atque
divulgabant.
Fig.41.
Digitized by
Google
CONSPECTUS IMAGINUM.
Fig. i. Glagoliticum P in folio codicis 192 v pag. III
„ 2. Caput Ioannis „ „ „ 178 v „ VIII
„ 3. Glagoliticum A „ „ „ 1 75 v „ 1
»4- » V „ „ „ 20 v „ 5
„ 5. Imago prioris paginae folii primi „ 7
„ 6. Glagoliticum V in folio codicis 54 „ 9
„ 7. Mensis Ianuarius „ „ „ 143 „ 17
„8. „ Aprilis „ „ „ 144 v „ 18
„ 9. „ Maius „ „ „ 145 „ 18
„ 10. „ October „ „ „ 147 v „ 20
„ n. Glagoliticum V „ „ „ 68 „ 29
» 12. „ V „ „ „ 105 „ 39
» i3. „ V „ „ „ i38v „ 49
» H- » V „ „ „ 174 55
»' 15- » P » » » 153 v „ 59
»16. „ G „ „ 129 „ 62
»17- » L „ „ „ 4 „66
„ 18. Simulacrum Hervoiae equitis in folio codicis 243 v. . . „ 67
„ 19. Glagoliticum B in folio codicis 191 „ 69
»20. „ G „ „ „ 232 v „ 71
»2i. „ D „ „ „ 221 v „ 72
»22. „ E „ „ „ 165 v „ 73
»23. „ Z „ „ 170 „ 74
1«*
Digitized by
Google
— 124 —
Fig. 24. Glagoliticum J in folio codicis 12 pag. 76
„25. „ K „ „ „ 180 * 77
n 26. „ N „ „ 92 „ 8O
«27. „ O „ „ „ 2i3v „ 83
r, 28. „ P „ „ 95 „85
» 29. „ R „ „ „ 90 86
„ 3o. Insignia Hervoiae „ „ „ 244 „ 87
„ 3i. Glagoliticum S „ „ „ 6 «90
„ 32. „ T „ „ „14° 93
„ 33. „ Z „ „ „ 23i v „ 95
„ 34. Nuptiae Canaenses „ „ „ 20 „ 98
„ 35. Parabola de patre familias qui plantavit vineam
in folio codicis 41 „ io3
„ 36. Imago leonis S. Marci in folio codicis 74 „ 106
„ 37. Assumptio Beatae Virginis „ „ „ 176 „ 109
„ 38. SS. Trinitas in folio codicis 211 „ 1 1 1
„ 39. Imago paginae v. folii codicis 243 „ 115
„ 40. SS. Trinitas in folio codicis 221 „ 119
„ 41. S. Ioannes euangelista in folio codicis n8v M 122
Digitized by
Google
I N D E X.
W
n
Praefatio pag. III
De Missali Glagolitico Hervoiae commentatio philologica „ i
Caput I. Fata codicis narrantur „ i
„ II. Alius scriba, alius pictor codicis „ 4
„ III. Codex describitur „ 9
„ IV. Argumentum partis prioris „ 11
„ V. Excerpta Kalendarii „ 17
VI. Argumentum partis posterioris „ 22
VII. Commune Sanctorum, variae missae ultimae partis „ 29
„ VIII. Quaedam peculiaria nostri codicis „ 35
„ IX. Ritus nuptialis „ 45
„ X. Benedictio salis et avenae „ 51
„ XI. Benedictio vini „ 60
„ XII. De lingua codicis Hervoiae „ 64
De Missali Glagolitico Hervoiae commentatio historica „ 66
I. De Hervoiae ducis vita „ 66
II. De imagine insignibusque Hervoiae ducis „ 85
De Missali Glagolitico Hervoiae commentatio ad artem ornandi per-
tinens „ 95
Conspectus imaginum „ 123
Digitized by
Google
Tabula* facaiiuilia scripturae typis coloratis proferenles Vindobonen»ee
C. Angerer et Goeschl
fecerunt.
Vindobonae — Typis Adolphi Holzhausen
c. ae r. aulae et onivernitati* typographi.
Digitized by
Google
Digitized by
Google
Digitized by
Google
This book should be returned to
the Library on or before the last date
stamped below.
A nme of nve cents a day ia incurred
by retaining it beyond the specified
time.
Please return promptly.
'u
Digitized by
Google
ductt
003371401
I
3 2044 081 856 635
\
Digitized
^Google